Đình

Bài này nói về một công trình kiến trúc đặc thù tại Việt Nam; về công trình kiến trúc Á Đông cùng tên, xem Đình (Á Đông).

Bố cục Đình Tây Đằng gồm hồ bán nguyệt, nghi môn, sân, đại đình và hai nhà tả hữu mạc.

Cổng tam quan Đình So

Nhà Tiền tế Đình Chèm

Hậu cung Đình Trà Cổ

Đình (chữ Nho: 亭^[1] hay 庭^[2]) là một công trình kiến trúc cổ truyền ở làng quê Việt Nam, là nơi thờ Thành hoàng, những người có công với đất nước, các anh hùng dân tộc và cũng là nơi hội họp của người dân trong cộng đồng.^[3]

Ở miền Nam, những ngôi đình làng còn được gọi là "Đình thần".

Lịch sử

Trước kia theo tình hình chung của cả nước, đình của các làng mạc Việt Nam chỉ là quán để nghỉ. Năm 1231, thượng hoàng Trần Huy Tông xuống chiếu cho đắp tượng Phật ở đình quán.^[4] Tháng 10 âm lịch năm 1491, Lê Thánh Tông cho xây dựng Quảng Văn đình ngoài cửa Đại Hưng (nay là khu vực Cửa Nam, Hà Nội),^[5] là nơi để dân chúng đánh trống kêu oan và nơi ban bố, giảng giải các chính sách của nhà nước phong kiến tại Thăng Long.

Ngôi đình làng với chức năng là nơi thờ thành hoàng và là nơi hội họp của dân chúng có lẽ bắt đầu vào thời Lê sơ và định hình vào thời nhà Mạc.^[6] Có lẽ sự phát triển của Nho giáo vào cuối thế 15 đã cấy dần Thành hoàng vào đình làng. Nhưng hiện nay dấu vết sớm nhất của đình làng thì Thành hoàng chỉ gặp từ thế kỷ 16. Trước đây đình thường chỉ có 3 gian và 2 chái. Gian giữa không có sạp, trong gian thờ Thành hoàng. Cuối thế kỷ 17 từ gian giữa và kéo dài về sau gọi là chuôi vồ, tạo cho đình làng mang kiểu chữ Đinh. Cuối thế kỷ 17, nhất là thế kỷ 18, đình làng được bổ sung tòa tiền tế.

Kiến trúc

Bố cục của đình theo trục thường gồm: Hồ nước, Nghi môn, Nhà Tiền tế, Đại đình – Hậu cung, hai bên có hành lang tả hữu mạc. Kiến trúc truyền thống được xây dựng dựa trên những nguyên tắc của thuật phong thủy. Địa điểm của đình khác đền chùa. Trong khi chùa và đền chuộng địa điểm tĩnh mịch, có khi u tịch, khuất lối thì đình làng chủ yếu lấy địa điểm trung tâm. Lý tưởng nhất là đình có địa điểm thoáng đãng nhìn ra sông nước. Nếu không có được ao hồ thiên nhiên thì dân làng có khi đào giếng khơi để có mặt nước phía trước đình cho đúng thế "tụ thủy" vì họ cho đó là điềm thịnh mãn cho làng.^[7] Kiểu xây dựng bằng gỗ bao gồm các yếu tố nghiêng về trang trí và chạm khắc.

Đình làng thường là một ngôi nhà to, rộng được dựng bằng những cột gỗ tròn to thẳng tắp đặt trên những hòn đá tảng lớn. Vì, kèo, xà ngang, xà dọc, xà gồ của đình cũng làm toàn bằng gỗ tốt như gỗ lim. Tường đình xây bằng gạch. Mái đình lợp ngói mũi hài, hai đầu hồi xây bít đốc hoặc làm bốn góc đầu đao cong. Trên nóc đình là hai con rồng chầu mặt nguyệt, tục gọi là "lưỡng long chầu nguyệt" hay "lưỡng long tranh châu".

Sân đình được lát gạch. Trước đình có hai cột trụ cao vút, trên đình được tạc hình con nghê. Trong đình, gian giữa có bàn thờ, thờ một vị thần của làng gọi là Thành hoàng. Một chiếc trống cái cũng được để trong đình để đánh vang lên theo nhịp ngũ liên thúc giục dân làng về đình tụ họp bàn tính công việc của làng. Nhiều đình có có tấm bình phong, điêu khắc thường thấy là đồ án Long Mã hoặc tạc hình con hổ nhìn ra để trấn trạch (trong miền Nam hay gọi là Bia ông Hổ).

Các ngôi đình tiêu biểu Việt Nam

Dân gian có câu: "cầu Nam - chùa Bắc - đình Đoài" có ý nghĩa ca ngợi xứ Sơn Nam nổi tiếng với những cầu cổ có giá trị như: cầu ngói Phát Diệm, cầu ngói chợ Lương; xứ Kinh Bắc nổi tiếng với những ngôi chùa như: chùa Dâu, chùa Bút Tháp, chùa Phật Tích; còn xứ Đoài nổi tiếng với những ngôi đình đẹp nhất. Tới tháng 10/2023, có 8 trên tổng số 10 ngôi đình được công nhận là Di tích quốc gia Đặc biệt ở Việt Nam nằm ở khu vực Xứ Đoài (nay là Hà Nội, Vĩnh Phúc, Phú Thọ). Hai ngôi đình còn lại ở Nghệ An và Quảng Ninh.

STT	Tên di tích	Địa phương	Năm xây dựng	Quyết định công nhận	Thành hoàng
1	Đình Tây Đằng	Ba Vì, Hà Nội	chưa rõ	9/12/2013 2383/QĐ-TTg	Sơn Tinh, Thánh Gióng, và Thần Nông
2	Đình Chèm	Bắc Từ Liêm, Hà Nội	chưa rõ	25/12/2017 2082/QĐ-TTg	Lý Ông Trọng và Hoàng phi Bạch Tĩnh Cung
3	Đình Hoành Sơn	Nam Đàn, Nghệ An	chưa rõ		Mai Hắc Đế
4	Đình So	Quốc Oai, Hà Nội	1673	24/12/2018 1820/QĐ-TTg	Tam vị đại vương giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp sứ quân Đỗ Cảnh Thạc
5	Đình Tường Phiêu	Phúc Thọ, Hà Nội	1430		Ba vị đức Thánh Tản Viên và Quán Sơn Thành hoàng
6	Đình Thổ Tang	Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc	thế kỷ 17		Lân Hổ Hầu đô thống Đại Vương chống quân Nguyên Mông
7	Đình Đại Phùng	Đan Phượng, Hà Nội	1684	31/12/2019 1954/QĐ-TTg	Tích Lịch Hòa Quang và tướng Vũ Hùng
8	Đình Hạ Hiệp	Phúc Thọ, Hà Nội	thế kỷ 17	31/12/2020 2280/QĐ-TTg	Tướng quân Hoàng Đạo tham gia cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng
9	Cụm đình Hương Canh	Bình Xuyên, Vĩnh Phúc	thế kỷ 17	29/12/2022 1649/QĐ-TTg	Ngô Xương Ngập, Ngô Xương Văn và 4 vị thời Ngô nữa
10	Đình Trà Cổ	Móng Cái, Quảng Ninh	1461	24/10/2023 1225/QĐ-TTg	Sáu vị thành hoàng là ngư dân lập nên làng.

Hình ảnh

• 
  Toàn cảnh Đình Trà Cổ, Quảng Ninh
• 
  Đình La Xuyên, Ý Yên, Nam Định
• 
  Đình Chu Quyến, Ba Vì Hà Tây
• 
  Đình Đình Bảng - Từ Sơn, Bắc Ninh
• 
  Đình Yên Thành ở cố đô Hoa Lư, Ninh Bình
• 
  Cổng tam quan vào Đình Thổ Hà, Bắc Giang
• 
  Đình Thổ Tang, Vĩnh Phúc

Xem thêm

• Chùa * Đền * Miếu * Cổng làng * Nhà rông * Nhà gơl * Đình (Á Đông)

Tham khảo

1. Hội Khai Trí Tiến Đức, 1931. Đình 亭. Việt Nam tự điển, tr. 183.
2. Huỳnh Tịnh Của, 1895-1896. 庭 Đình. Đại Nam quấc âm tự vị, tr. 301.
3. Cách phân biệt Chùa, Đình, Đền, Miếu, Nghè, Điện, Phủ, Quán, Am. Nguoihanoi.com.vn, 21/08/2019. Truy cập 22/08/2019.
4. Kỷ Nhà Trần: Thái Tông Hoàng Đế. Đại Việt Sử Ký Bản Kỷ Toàn Thư; Quyển V.
5. Kỷ Nhà Lê: Thánh Tông Thuần Hoàng Đế (hạ). Đại Việt Sử Ký, Bản Kỷ Thực Lục; Quyển XIII.
6. Lê Thanh Đức. Đình làng Miền Bắc. Hà Nội: nxb Mỹ thuật, 2001. tr 13
7. Lê Thanh Đức. Đình làng Miền Bắc. Hà Nội: nxb Mỹ thuật, 2001. tr 31

Liên kết ngoài

• Đình Việt Nam
• Về những ngôi đình nổi tiếng ven sông Cầu Lưu trữ 2015-09-23 tại Wayback Machine