Ngôn ngữ tại châu Phi

Bản đồ cho thấy phân bố của các ngữ hệ truyền thống tại châu Phi:

  Phi-Á (Semit-Hamit)

  Nam Đảo (Malay-Polynesia)

  Ấn-Âu

  Khoisan

Niger-Congo:

  Bantu

  Trung và Đông Sudan

  Trung Bantoid

  Đông Bantoid

  Guinea

  Mande

  Tây Bantoid

Nin-Sahara:

  Kanuri

  Nin

  Songhai

Có 1.250 tới 2.100^[1] và theo một nguồn là có tới 3.000 ngôn ngữ được nói bản địa ở châu Phi,^[2] nằm trong nhiều ngữ hệ khác nhau:

• Ngữ hệ Phi-Á hiện diện khắp vùng Trung Đông, Bắc Phi, Sừng châu Phi, và một số phần của Sahel
• Ngữ hệ Nin-Sahara tập trung quanh khu vực Sudan và Tchad
• Ngữ hệ Niger-Congo (Bantu và phi-Bantu) phủ khắp Tây, Trung, Đông Nam và Nam Phi
• Ngữ hệ Nam Đảo được nói tại Madagascar.
• Ngữ hệ Ấn-Âu có mặt tại cực nam của lục địa (Afrikaans), cũng như các vùng Ceuta và Melilla (tiếng Tây Ban Nha) ở phía bắc.

Có nhiều ngữ hệ nhỏ, ngôn ngữ tách biệt, cũng như nhiều ngôn ngữ chưa được phân loại khác. Thêm vào đó, châu Phi rất đa dạng về ngôn ngữ ký hiệu, nhiều trong số này là ngôn ngữ ký hiệu tách biệt.

Chừng một trăm ngôn ngữ được sử dụng rộng rãi trong việc giao tiếp. Tiếng Ả Rập, Somali, Berber, Amhara, Oromo, Swahili, Hausa, Manding, Fulani và Yoruba là những ngôn ngữ được hàng chục triệu người nói. Nếu như hàng trăm ngôn ngữ tương tự nhau được gộp lại, thì mười hai ngôn ngữ được nói bởi 75% người dân châu Phi, mười lăm ngôn ngữ được nói bởi 85%, như ngôn ngữ thứ nhất hay thứ hai.^[3]

Sự đa dạng ngôn ngữ học của nhiều nước châu Phi (chỉ mình Nigeria đã có hơn 500 ngôn ngữ^[4]) đã khiến chính sách ngôn ngữ trở thành một vấn đề thời kì hậu thuộc địa. Những năm gần đây, các nước châu Phi mỗi lúc một xem trọng giá trị ngôn ngữ của họ. Chính sách ngôn ngữ hiện nay chủ yếu nhắm đến mục tiêu đa ngôn ngữ. Năm 2006 là "Năm của Ngôn ngữ châu Phi" của Liên minh châu Phi (AU).^[5] Tuy nhiên, dù nhiều thứ tiếng vừa và nhỏ đã hiện diện trên radio, báo chí, và được giảng dạy trong các trường học, và vài ngôn ngữ lớn được xem là ngôn ngữ quốc gia, chỉ một số ít trở thành ngôn ngữ chính thức cấp quốc gia.

Các nhóm ngôn ngữ

Đa số các thứ tiếng được nói ở châu Phi thuộc về ba ngữ hệ: Phi-Á, Nin-Sahara, và Niger-Congo. Số khác thuộc về một nhóm Ubangia (đôi khi được đặt trong Niger-Congo) và Khoisan, hoặc Ấn-Âu và Nam Đảo (cả hai bắt nguồn từ ngoài châu Phi. Thêm vào đó, có nhiều ngôn ngữ chưa phân loại và ngôn ngữ ký hiệu.

Ngữ hệ Phi-Á

Nhóm Phi-Á được nói khắp Bắc Phi, Sừng châu Phi, Trung Đông, và một số phần của Sahel. Có chừng 375 ngôn ngữ Phi-Á, sử dụng bởi hơn 350 triệu người. Các phân nhánh chính là nhóm ngôn ngữ Berber, nhóm ngôn ngữ Semit, nhóm ngôn ngữ Tchad và nhóm ngôn ngữ Cush. Urheimat của ngữ hệ Phi-Á (nơi xuất phát) thì không chắc chắn. Tuy vậy, phân nhánh phổ biến nhất, nhóm Semit (gồm tiếng Ả Rập, tiếng Amhara, tiếng Hebrew và một số khác), có sẽ đã phát triển ở bán đảo Ả Rập. Semit là nhánh duy nhất của hệ Phi-Á được sử dụng bên ngoài châu Phi.

Một số ngôn ngữ Phi-Á thường gặp nhất là tiếng Ả Rập (Semit), Somali (Cush), Berber (Berber), Hausa (Chadic), Amhara (Semit), và Oromo (Cush). Trong những họ ngôn ngữ còn lại trên thế giới, Phi-Á có lịch sử chữ viết lâu đời nhất, nhờ tiếng Akkad tại Lưỡng Hà và tiếng Ai Cập cổ đại.

Ngữ hệ Nin-Sahara

Nin-Sahara là một nhóm gây nhiều tranh luận với sự đa dạng cực kỳ trong hơn một trăm ngôn ngữ. Phân bố trãi ra từ thung lũng Nil tới bắc Tanzania và đến Nigeria và Cộng hòa Dân chủ Congo, với nhóm ngôn ngữ Songhay dọc theo trung lưu của sông Niger. Mối quan hệ giữa các ngôn ngữ này chưa được chứng minh chắc chắn.^[6][7] Những thứ tiếng này cùng chia sẻ vài hình thái khác thường, nếu chúng có liên quan, đa số các nhánh con hẳn đã phải trải qua sự thay đổi lớn kể từ tách ra từ tổ tiên chung. Việc gộp vào cả nhóm Songhay cũng đang bị nghi ngờ.

Một số ngôn ngữ phổ biến thuộc hệ này là Kanuri, Fur, Nobiin, và Luo, Dinka, Maasai (cả ba đều thuộc nhóm Nin). Các ngôn ngữ Nin-Sahara có thanh điệu.

Ngữ hệ Niger–Congo

Niger–Congo là ngữ hệ lớn nhất tại châu Phi và có lẽ cả thế giới khi tính đến số lượng ngôn ngữ. Một trong những đặc điểm nổi bật của nó là hệ thống lớp danh từ (noun class) phức tạp với sự hợp ngữ pháp. Lượng lớn ngôn ngữ trong hệ này có thanh điệu, như tiếng Yoruba, Igbo, Ashanti, và Ewe. Một nhánh lớn của hệ Niger–Congo là họ Bantu.

Nhóm ngôn ngữ khác

Nam Đảo

Nhiều thứ tiếng được nói tại châu Phi xuất phát từ bên ngoài châu lục này. Ví dụ, tiếng Malagasy, ngôn ngữ của Madagascar, thuộc về ngữ hệ Nam Đảo.

Ấn-Âu

Afrikaans, cũng như đa số ngôn ngữ creole tại châu Phi, là ngôn ngữ Ấn-Âu. Afrikaans là ngôn ngữ Ấn-Âu duy nhất từng phát triển ở đây; do đó, nó là một ngôn ngữ châu Phi. Afrikaans được dùng khắp vùng Nam Phi. Đa số người bản ngữ Afrikaans sống ở Nam Phi, ở Namibia nó là lingua franca và ở Botswana và Zimbabwe nó là ngôn ngữ thiểu số với chừng mười nghìn người nói. Khắp thế giới, ước tính có 15 đến 20 triệu người nói tiếng Afrikaans.

Những hệ nhỏ

• Mande, khoảng 70 ngôn ngữ, gồm các ngôn ngữ lớn tại Mali và Guinea. Chúng có khi được xem là một nhánh của Niger–Congo, nhưng ý kiến chung vẫn không thống nhất.
• Ubangi, khoảng 70 ngôn ngữ, gồm các ngôn ngữ lớn tại Cộng hòa Trung Phi. Cũng có thể thuộc Niger–Congo.
• Khoe, khoảng 10 ngôn ngữ, tại Namibia và Botswana
• Sandawe, tại Tanzania, có thể liên quan tới Khoe
• Kx'a, gồm hai ngôn ngữ tại Nam Phi
• Tuu, hay Taa-Ui, gồm hai ngôn ngữ
• Hadza, ngôn ngữ tách biệt tại Tanzania
• Bangi-me, ngôn ngữ tách biệt tại Mali
• Jalaa, ngôn ngữ tách biệt tại Nigeria
• Laal, ngôn ngữ tách biệt tại Tchad

Khoisan là một thuật ngữ (tiện dụng) để chỉ khoảng 30 ngôn ngữ được dùng bởi 300.000–400.000 người. Có năm nhánh ngôn ngữ Khoisan chưa được chứng minh có liên quan tới nhau: Khoe, Tuu, Kx'a, cũng như Sandawe và Hadza, hai ngôn ngữ tách biệt. Một đặc điểm nổi bật của Khoisan, và là lý do chúng được gộp chung với nhau, là sự hiện diện của phụ âm click (giống như tiếng búng lưỡi hay chắc lưỡi). Vài ngôn ngữ Bantu lân cận (như Xhosa và Zulu) cũng có tiếng "click", nhưng chúng bắt ngồn từ Khoisan. Khoisan cũng là ngữ hệ thanh điệu.

Ngôn ngữ chưa phân loại

Có một số lượng tương đối ngôn ngữ chưa phân loại ở châu Phi. Nhiều trong số này chưa được phân loại đơn giản vì thiếu tài liệu; một số ngôn ngữ được biết tới rõ hơn song không có phân loại rõ ràng là:

• có thể thuộc hệ Á-Phi: Ongota, Gomba
• có thể thuộc hệ Nin-Sahara: Shabo
• có thể thuộc hệ Niger–Congo: Jalaa, Mbre, Bayot
• có thể thuộc Khoe: Kwadi
• không rõ: Laal, Mpre

Trong số này, Jalaa có nhiều khả năng là ngôn ngữ tách biệt nhất.

Số người nói của một số ngôn ngữ (bản địa và phi bản địa)

Ngôn ngữ	Ngữ hệ	Số người nói bản ngữ (L1)	Tình trạng chính thức
Afrikaans	Ấn-Âu	7.200.000 [8]	Nam Phi
Tiếng Akan	Niger-Congo	11.000.000 [9]	ngôn ngữ chính phủ ở  Ghana
Tiếng Amhara	Phi-Á	22.000.000 [10]	Ethiopia
Tiếng Ả Rập	Phi-Á	150.000.000 [11] nhưng có nhiều biến thể không thể hiểu được nhau	Algeria,  Chad,  Comoros,  Djibouti,  Ai Cập,  Eritrea,  Libya,  Mauritania,  Morocco,  Somalia,  Sudan,  Tunisia
Tiếng Berber	Phi-Á		Morocco
Tiếng Chewa	Niger-Congo	11.500.000 [9]	Malawi,  Zimbabwe
Tiếng Anh	Ấn-Âu		xem Danh sách quốc gia và vùng lãnh thổ nơi tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức
Tiếng Pháp	Ấn-Âu		xem Danh sách quốc gia và vùng lãnh thổ nơi tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức
Tiếng Fula	Niger-Congo	25.000.000 [9]
Tiếng Gikuyu	Niger-Congo	6.600.000 [12]
Tiếng Hausa	Phi-Á	34.000.000 [13]
Tiếng Igbo	Niger-Congo	18.000.000 [14]
Kinyarwanda	Niger-Congo	9.800.000 [9]	Rwanda
Kirundi	Niger-Congo	8.800.000 [9]	Burundi
Tiếng Kongo	Niger-Congo	5.600.000 [15]	ngôn ngữ vùng miền được công nhận của  Angola
Tiếng Lingala	Niger-Congo	5.500.000 [9]	ngôn ngữ quốc gia của  Cộng hòa Dân chủ Congo
Tiếng Malagasy	Nam Đảo	18.000.000 [16]	Madagascar
Tiếng Mõõré	Niger-Congo	7.600.000 [9]	ngôn ngữ vùng miền được công nhận của  Burkina Faso
Tiếng Nam Sotho	Niger-Congo	4.600.000 [17]	Nam Phi
Tiếng Oromo	Phi-Á	26.000.000 [9]	Ethiopia
Tiếng Bồ Đào Nha	Ấn-Âu	13.700.000 (ước tính) [18]	Angola,  Cape Verde,  Guinea-Bissau,  Guinea Xích đạo,  Mozambique,  São Tomé và Príncipe
Tiếng Sotho	Niger-Congo	5.600.000 [19]	Lesotho,  Nam Phi,  Zimbabwe
Tiếng Shilha	Phi-Á	14.000.000 (ước tính) [20]
Tiếng Shona	Niger-Congo	14.200.000 gồm cả Manyika, Ndau (2000–2006)[21]	Zimbabwe
Tiếng Somali	Phi-Á	16.600.000 [22]	Somalia
Tiếng Swahili	Niger-Congo	15.000.000 [23]	ngôn ngữ chính thức tại  Tanzania,  Kenya,  Uganda, ngôn ngữ quốc gia của  Cộng hòa Dân chủ Congo
Tiếng Tigrinya	Phi-Á	7.000.000 [24]	Eritrea
Tiếng Tshiluba	Niger-Congo	6.300.000 (1991) [25]	ngôn ngữ quốc gia của  Cộng hòa Dân chủ Congo
Tiếng Mbundu	Niger-Congo	6.000.000 [26]	ngôn ngữ vùng miền được công nhận của  Angola
Tiếng Yoruba	Niger-Congo	28.000.000 [9]
Tiếng Xhosa	Niger-Congo	7.600.000 [9]	Nam Phi,  Zimbabwe
Tiếng Zulu	Niger-Congo	10.400.000 [9]	Nam Phi

Chú thích

1. Heine, Bernd; Heine, Bernd biên tập (2000). African Languages: an Introduction. Cambridge University Press.
2. Epstein, Edmund L.; Kole, Robert biên tập (1998). The Language of African Literature. Africa World Press. tr. ix. ISBN 0-86543-534-0. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2011. Africa is incredibly rich in language—over 3,000 indigenous languages by some counts, and many creoles, pidgins, and lingua francas.
3. “HUMAN DEVELOPMENT REPORT 2004” (PDF). United Nations Development Programme. 2004.
4. “Ethnologue report for Nigeria”. Ethnologue Languages of the World.
5. African Union Summit 2006 Lưu trữ 2006-05-30 tại Wayback Machine Khartoum, Sudan. SARPN.
6. Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press)
7. P.H. Matthews, Oxford Concise Dictionary of Linguistics (2007, 2nd edition, Oxford)
8. “Census 2011 – Home language”. Statistics South Africa. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 25 tháng 12 năm 2018. Truy cập ngày 2 tháng 2 năm 2010.
9. ^ Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007
10. “Amharic”.
11. “Arabic”.
12. “Gikuyu”.
13. Ethnologue (2009) cites 18,5 million L1 and 15 million L2 speakers in Nigeria in 1991; 5.5 million L1 speakers and half that many L2 speakers in Niger in 2006, 0.8 million in Benin in 2006, and just over 1 million in other countries.
14. “Ibo - Language Information & Resources”. Bản gốc lưu trữ ngày 20 tháng 2 năm 2018. Truy cập ngày 29 tháng 7 năm 2016.
15. “Kongo”.
16. “Malagasy”.
17. “Sotho, Northern”.
18. “The Future of Portuguese - The Translation Company”.
19. “Sotho, Southern”.
20. Maaroufi, Youssef. “Recensement général de la population et de l'habitat 2004”. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 6 năm 2018. Truy cập ngày 29 tháng 7 năm 2016.
21. “Ethnologue report for Shona (S.10)”. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 2 năm 2015. Truy cập ngày 29 tháng 7 năm 2016.
22. “Somali”. SIL International. 2013. Truy cập ngày 4 tháng 5 năm 2013.
23. Peek, Philip M.; Kwesi Yankah (2004). African folklore: an encyclopedia. Taylor & Francis. tr. 699. ISBN 0-415-93933-X.
24. “Tigrigna”.
25. “Luba-Kasai”.
26. “Umbundu”.