Tiếng Mono (California)

Tiếng Mono
Sử dụng tại	Hoa Kỳ
Khu vực	California
Tổng số người nói	37 (1994)
Dân tộc	Người Mono và người Paiute thung lũng Owens
Phân loại	Ute-Aztec Numi Tây Numi Tiếng Mono; ; ;
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	mnr
Glottolog	mono1275
ELP	Mono (United States)

Tiếng Mono là một ngôn ngữ thuộc ngữ tộc Numi của hệ ngôn ngữ Ute-Aztec, là ngôn ngữ tổ tiên của người Mono. Tiếng Mono gồm hai phương ngữ, đông và tây. Cái tên "Monachi" thường dùng để chỉ phương ngữ tây và "Paiute thung lũng Owens" để chỉ phương ngữ đông.^[3] Năm 1925, Alfred Kroeber ước tính rằng tiếng Mono có 3.000 tới 4.000 người nói. Tính đến năm 2010^{[cập nhật]} chỉ còn khoảng 40 người lớn tuổi nói tiếng Mono như bản ngữ.^[3] Nó được phân loại là một ngôn ngữ "cực kỳ nguy cấp" bởi UNESCO.^[4] Nó hiện diện tại nam dãy núi Sierra Nevada, lưu vực Mono, và thung lũng Owens nằm trong California. Tiếng Mono có quan hệ gần với tiếng Bắc Paiute; cả hai được xem là những ngôn ngữ Numi.^[3]^[5]

Tây Mono

Số người bản ngữ năm 1994 là từ 37 tới 41. Đa số sống tại Northfork Rancheria và Auberry, California. Big Sandy Rancheria và Dunlap, California có từ 12 tới 14 người nói.^[1] Người Mono tại Northfork và Big Sandy Rancheria đã và đang mở các lớp dạy tiếng Mono. Dù không phải đều thông thạo, khoảng 100 người tại Northfork có hiểu biết nhất định về ngôn ngữ này.^[6] Cuối thập niên 1950, nhà ngôn ngữ học Sydney Lamb đã hoàn thành một từ điển và ngữ pháp tiếng Mono Northfork.^[7] Phương ngữ Tây Mono có một số từ mượn tiếng Tây Ban Nha, được tiếp nhận từ thời las Californias còn là thuộc địa Tây Ban Nha,^[8] cũng như từ mượn tiếng Yokuts và tiếng Miwok^[9]^[10]

Âm vị

Bên dưới là hệ thống âm vị phương ngữ Tây Mono, theo Lamb (1958)

Nguyên âm

	trước	sau không làm tròn	sau làm tròn
Cao	i	y^[11]	u
Không cao	e	a	o

Phụ âm

	Đôi môi	Lưỡi trước	Vòm	Ngạc mềm		Lưỡi gà		Thanh hầu
	Đôi môi	Lưỡi trước	Vòm	thường	môi hóa	thường	môi hóa	Thanh hầu
Mũi	m	n
Tắc	p	t		k	kʷ	q^[12]	qʷ	ʔ
Tắc xát		ts
Xát		s		x				h
Bán nguyên âm			j		w

Ngữ pháp

Tiếng Mono là một ngôn ngữ chắp dính, sử dụng nhiều hậu tố để thêm vào gốc từ với mục đính ngữ pháp.

Ghi chú

^ ^a ^b Hinton, 30
^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Mono (USA)”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ ^a ^b ^c "Mono." Survey of California and Other Indian Languages, University of California, Berkeley. 2009-2010 (retrieved ngày 6 tháng 5 năm 2010)
^ http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php
^ Sheldon Klein. 1959. Comparative Mono-Kawaiisu. International Journal of American Linguistics. Vol. 25, No. 4 (Oct., 1959), pp. 233-238
^ Hinton, 31
^ Miller 101
^ Paul V. Kroskrity and Gregory A. Reinhardt. 1985. On Spanish Loans in Western Mono International Journal of American Linguistics Vol. 51, No. 2 (Apr., 1985), pp. 231-237
^ Loether, Christopher. 1998. "Yokuts and Miwok Loan Words in Western Mono" in The Life of Language: Papers in Linguistics in Honor of William Bright. Jane H. Hill, P. J. Mistry, Lyle Campbell (eds). Walter de Gruyter, 1998
^ Loether, Christopher. 1993. "Nɨ-ɨ-mɨna Ahubiya: Western Mono Song Genres". Journal of California and Great Basin Anthropology Vol. 15, No. 1 (1993), pp. 48-57
^ Represented phonemically as /y/ by Lamb, but is described as being phonetically [ɨ] after front consonants and [ʉ] after back consonants.
^ /k/ and /q/ are in semi-complimentary distribution: /k/ occurs before /i/ and /e/, /q/ occurs before /o/ and /u/. They contrast only before /a/.

Tài liệu

Hinton, Leanne. Flutes of Fire: Essays on California Indian Languages. Berkeley: Heyday Books, 1994. ISBN 0-930588-62-2.
Miller, Wick R. "Numic Languages." Handbook of North American Indians: Great Basin, Volume 11. Washington, DC: Smithsonian Institution, 1986. ISBN 978-0-16-004581-3.
Lamb, Sydney M (1958). A Grammar of Mono (PDF). PhD Dissertation, University of California, Berkeley. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2012.

Đọc thêm

Bethel, Rosalie; Kroskrity, Paul V.; Loether, Christopher; Reinhardt, Gregory A. (1993. (2nd edition) [1984]). A Dictionary of Western Mono. Los Angeles: American Indian Studies Center, University of California. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |year= (trợ giúp)
Lamb, Sydney M. Monachi dictionary (PDF). Ms., Survey of California and Other Indian Languages. Truy cập ngày 9 tháng 7 năm 2012.
Norris, Evan J. (1986). A Grammar Sketch and Comparative Study of Eastern Mono. PhD dissertation, University of California, San Diego.