Tiếng Navajo

Tiếng Navajo
Diné bizaad
Sử dụng tại	Hoa Kỳ
Khu vực	Arizona, New Mexico, Utah, Colorado
Tổng số người nói	170.000
Dân tộc	266.000 người Navajo (2007)[1]
Phân loại	Dené–Enisei? Na-Dené Athabaska Athabaska Nam Tây Nam Apache Tây Tiếng Navajo
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	nv
ISO 639-2	nav
ISO 639-3	nav
Glottolog	nava1243[2]
Xứ Navajo, nơi ngôn ngữ này được nói
ELP	Diné Bizaad (Navajo)
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Navajo hay tiếng Navaho (Diné bizaad [tìnépìz̥ɑ̀ːt] hay Naabeehó bizaad [nɑ̀ːpèːhópìz̥ɑ̀ːt]) là một ngôn ngữ Athabaska Nam trong hệ ngôn ngữ Na-Dené. Nó có liên quan đến một số ngôn ngữ bản địa được nói dọc vùng phía tây Bắc Mỹ. Tiếng Navajo được nói chủ yếu ở Tây Nam Hoa Kỳ, đặc biệt ở khu vực Xứ Navajo. Đây là một trong số các ngôn ngữ bản địa Hoa Kỳ phổ biến nhất và được dùng nhiều ở phía bắc biên giới Mexico–Hoa Kỳ, với gần 170.000 người Mỹ nói tiếng Navajo tại nhà (2011). Thứ tiếng này đang cần một lượng người nói ổn định, dù vấn đề này đã được giảm bớt ở chừng mực nào đó nhờ hệ thống giáo dục rộng rãi tại Xứ Navajo.

Tiếng Navajo có hệ thống âm vị tương đối lớn; gồm nhiều phụ âm ít gặp, không tồn tại trong tiếng Anh. Bốn nguyên âm cơ bản phân biệt về cả tính mũi, độ dài, và thanh. Hệ chữ viết của nó, được phát triển vào thập niên 1930 sau một loạt những nỗ lực bất thành, dựa trên bảng chữ cái Latinh. Đa phần từ vựng Navajo có nguồn gốc Athabaska, vì từ lâu ngôn ngữ này đã ít tiếp nhận từ mượn.

Cấu trúc câu căn bản là chủ–tân–động (subject–object–verb), dù nó rất linh hoạt trong giao tiếp thực tiễn. Tiếng Navajo có cả những yếu tố của ngôn ngữ chắp dính và ngôn ngữ hoà kết: nó phụ thuộc vào những phụ tố để biến đổi động từ, và danh từ thường được tạo ra từ nhiều hình vị (morpheme) khác nhau, nhưng trong cả hai trường hợp, hình vị được kết hợp một cách không đồng đều và khá khó nhận ra. Động từ được chia theo thể và thức.

Trong Thế chiến thứ hai, chính phủ Hoa Kỳ đã sử dụng người nói tiếng Navajo để truyền thông tin quân sự bí mật qua điện thoại và radio bằng một mật mã dựa theo ngôn ngữ này. Tiếng Navajo được xem là lý tưởng vì nó có ngữ pháp rất khác tiếng Đức và tiếng Nhật, và vì vào thời đó không có từ điển Navajo nào được xuất bản.^[3]

Tên

Từ Navajo là từ ngoại lai (exonym): nó xuất phát từ tiếng Tewa Navahu, kết hợp giữa hai gốc từ nava ("cánh đồng") và hu ("thung lũng") thành "cánh đồng lớn". Nó được tiếng Tây Ban Nha vay mượn để chỉ vùng tây bắc New Mexico ngày nay, và sau đó được tiếng Anh mượn để chỉ người Navajo và ngôn ngữ của họ.^[4] Cách viết thay thế Navaho hiện bị xem là lỗi thời. Người Navajo tự gọi mình là Diné ("Con người"), và ngôn ngữ của họ là Diné bizaad ("Ngôn ngữ của Con người").^[5]

Âm vị

Bài chi tiết: Âm vị học tiếng Navajo

Tiếng Navajo có số phụ âm tương đối lớn. Các phụ âm tắc có ba dạng: bật hơi, không bật hơi, và tống ra – ví dụ, /tʃʰ/, /tʃ/, và /tʃʼ/ (tất cả đều tương tự "ch" trong tiếng Anh).^[6] Tiếng Navajo cũng có một âm tắc thanh hầu đơn giản xuất hiện sau nguyên âm.^[7]

Ngôn ngữ này có bốn "loại" nguyên âm: /a/, /e/, /i/, và /o/.^[8] Mỗi "loại" có dạng miệng hóa và mũi hóa, và có thể dài hoặc ngắn.^[9] Tiếng Navajo cũng phân biệt giữa thanh thấp và cao, thanh thấp thường được xem như "không có". Nhìn chung, tiếng Navajo có tốc độ nói chậm hơn tiếng Anh.^[7]

Phụ âm

			Đôi môi	Chân răng			Vòm- chân răng	Vòm	Vòm mềm		Thanh hầu
				thường	cạnh	tác xát			thường	môi hóa	thường	môi hóa
Ồn	Tắc	không bật hơi	p	t	tˡ	ts	tʃ		k		ʔ
		bật hơi		tʰ	tɬʰ	tsʰ	tʃʰ		kʰ	(kʷʰ)
		phụt		tʼ	tɬʼ	tsʼ	tʃʼ		kʼ
	Xát	căng			ɬ	s	ʃ		x	(xʷ)	(h)	(hʷ)
		lơi			l	z	ʒ		ɣ	(ɣʷ)
Vang	Mũi	thường	m	n
		thanh hầu hóa	(mʼ)	(nʼ)
	Tiếp cận	thường						j		(w)
		thanh hầu hóa						(jʼ)		(wʼ)

Nguyên âm

	Trước		Sau
	miệng	mũi	miệng	mũi
Cao	i ~ ɪ	ĩ
Trung	e	ẽ	o	õ
Thấp			ɑ	ɑ̃

Phân loại

Tiếng Navajo là một ngôn ngữ Athabaska; cùng với những ngôn ngữ Apache, nó tạo thành nhánh phía nam của nhóm ngôn ngữ Athabaska. Đa phần những ngôn ngữ Athabaska khác hiện diện tại Alaska hoặc dọc theo bờ biển Thái Bình Dương thuộc Bắc Mỹ.

Đa số ngôn ngữ Athabaska có thanh điệu. Tuy nhiên, đặc điểm này phát triển không phụ thuộc lẫn nhau theo từng phân nhóm; ngôn ngữ Tiền Athabaska không có thanh điệu.^[10]

Tiếng Navajo có quan hệ gần gũi nhất với tiếng Tây Apache, cả hai có hệ thống thanh điệu tương tự nhau^[11] và chung hơn 92% lượng từ vựng. Ngôn ngữ gần thứ hai với tiếng Navajo là tiếng Mescalero-Chiricahua, cũng là một thành viên của nhóm ngôn ngữ Tây Apache.^[12] Người nói Navajo thường có thể thông hiểu người nói ngôn ngữ Apache khác.^[13]

Ngữ pháp

Bài chi tiết: Ngữ pháp tiếng Navajo

Tiếng Navajo khó phân loại về mặt loại hình ngôn ngữ: nó phụ thuộc nhiều vào phụ tố—chủ yếu là tiền tố—như các ngôn ngữ chắp dính,^[14] nhưng những phụ tố này lại được xếp đặt một cách chồng chéo, khó đoán trước khiến chúng khó khăn trong phân tích, đây là một nét của ngôn ngữ hoà kết.^[15] Nói chung, động từ tiếng Navajo chứa nhiều hình vị hơn danh từ (trung bình, 11 đối với động từ và 4–5 với danh từ), nhưng hình vị trong danh từ lại ít dễ nhận biết hơn.^[16] Tiếng Navajo do vậy có thể được phân loại là ngôn ngữ hoà kết,^[15][17] ngôn ngữ chắp dính hay thậm chí ngôn ngữ hỗn nhập.^[18][19]

Về cấu trúc cơ bản, Navajo được xem là ngôn ngữ chủ-tân-động.^[20][21] Tuy nhiều, người nói có thể xếp chủ ngữ và tân ngữ dựa trên "cấp danh từ". Trong hệ thống này, danh từ được chia thành ba cấp—con người, động vật, và vật thể vô tri—và trong các cấp, danh từ lại được phân theo chiều dài, kích thước, và trí thông minh. Chủ ngữ hoặc tân ngữ nào có cấp cao hơn thì đứng trước.^[22] Eloise Jelinek xem tiếng Navajo là một ngôn ngữ hình thể giao tiếp, tức cấu trúc câu không dựa vào những quy tắc ngữ pháp, mà được xác định bởi yếu tố thực tiễn trong nội dung giao tiếp.^[23]

Động từ

Động từ là yếu tố chính trong câu, giúp truyền tải một lượng lớn thông tin. Động từ dựa trên một thân từ (stem) tạo nên từ một gốc để diễn tả hành động, và có thêm phụ tố để xác định thức và thể; tuy nhiên, phụ tố thường được kết hợp đến mức không thể tách rời.^[24] Gốc từ được thêm vào một tiền tố để dễ xác định hơn.

Tiếng Navajo không có một thì riêng rẽ nào; thay vào đó, vị trí của hành động trong thời gian được xác định nhờ thức và thể. Mỗi động từ có một thức và một thể.^[25]

Các thức: Imperfective (chưa hoàn thành) – một hành động không hoàn chỉnh; có thể thuộc quá khứ, hiện tại, hay tương lai[26] Perfective (hoàn thành) – một hành động hoàn chỉnh; thường biểu thị quá khứ nhưng cũng có thể chỉ tương lai[27] Usitative – một hành động bình thương hay điển hình[28] Iterative – một hành động định kỳ hay lập lại; thường có thể dùng thay thế với usitative[28] Progressive (tiếp diễn) – tương tự imperfective, nhưng thiên về thì hiện tại[29] Future (tương lai) – một hành động chưa diễn ra, chỉ thì tương lai[29] Optative – một hành động tiềm năng hoặc mong muốn[29]

Các thể: Momentaneous – một hành động diễn ra tại một thời điểm xác định trong thời gian[25] Continuative – một hành động diễn ra trong thời gian vô tận, không có khởi đầu hay mục đích[25] Durative – tương tự continuative, nhưng không bao gồm những động từ hoạt động[25] Conclusive - tương tự durative, nhưng nhấn mạnh vào bản chất hoàn thành của hành động khi dùng cùng thức perfective[30] Repetitive – một hành động lập lại theo một kiểu nào đó, phụ thuộc vào loại tiểu thể và tiểu-tiểu thể được dùng[31] Semelfactive – một hành động đáng chú ý trong một nhóm hành động có liên quan hay một loạt hành động[32] Distributive – một hành động diễn ra giữa một nhóm mục tiêu hay vị trí[33] Diversative – một hành động diễn ra "lúc này lúc kia" (không đều đặn), giữa một nhóm mục tiêu hay vị trí không xác định[33] Reversative – một hành động bao hàm sự thay đổi trong vật lý hoặc hướng ẩn dụ[34] Conative – một hành động mà chủ từ cố gắng thực hiện[35] Transitional – một hành động bao hàm sự biến đổi từ trạng thái hay dạng này sang trạng thái hay dạng khác[35] Cursive – một hành động diễn ra không ngắt quãng (theo một đường thẳng) trong thời gian và không gian[35]

Ở bất kỳ động từ nào, thức usitative và repetitive cũng chia sẻ chung thân từ, thức progressive và future cũng vậy; những thức này được phân biệt bằng tiền tố. Một ví dụ, động từ "chơi" được chia trong các trường hợp thức.

• Imperfective: né – is playing, was playing, will be playing
• Perfective: neʼ – played, had played, will have played
• Progressive/future: neeł – is playing, will play, be playing
• Usitative/repetitive: neeh – usually plays, frequently plays, repetitively plays
• Optative: neʼ – would play

Chú thích

1. Ichihashi-Nakayama 2007
2. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Navajo”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
3. Fox, Margalit (ngày 5 tháng 6 năm 2014). “Chester Nez, 93, Dies; Navajo Words Washed From Mouth Helped Win War”. The New York Times. Truy cập ngày 28 tháng 8 năm 2016.
4. Harper, Douglas. “Navajo”. Online Etymology Dictionary. Truy cập ngày 1 tháng 8 năm 2014.
5. Minahan 2013, tr. 260Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMinahan2013 (trợ giúp)
6. McDonough 2003, tr. 3Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMcDonough2003 (trợ giúp)
7. ^ Kozak 2013, tr. 162Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFKozak2013 (trợ giúp)
8. McDonough 2003, tr. 21–22Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMcDonough2003 (trợ giúp)
9. McDonough 2003, tr. 6–7Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMcDonough2003 (trợ giúp)
10. Hargus & Rice 2005, tr. 139Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFHargusRice2005 (trợ giúp)
11. Hargus & Rice 2005, tr. 209Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFHargusRice2005 (trợ giúp)
12. Johansen & Ritzker 2007, tr. 334Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFJohansenRitzker2007 (trợ giúp)
13. Koenig 2005, tr. 9Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFKoenig2005 (trợ giúp)
14. Young & Morgan 1992, tr. 841Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
15. ^ Mithun 2001, tr. 323Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMithun2001 (trợ giúp)
16. Bowerman & Levinson 2001, tr. 239Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFBowermanLevinson2001 (trợ giúp)
17. Sloane 2001, tr. 442Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFSloane2001 (trợ giúp)
18. Johansen & Ritzker 2007, tr. 421Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFJohansenRitzker2007 (trợ giúp)
19. Bowerman & Levinson 2001, tr. 238Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFBowermanLevinson2001 (trợ giúp)
20. “Datapoint Navajo / Order of Subject, Object and Verb”. WALS. Truy cập ngày 1 tháng 9 năm 2014.
21. Tomlin, Russell S. (2014). “Basic Word Order: Functional Principles”. Routledge Library Editions Linguistics B: Grammar: 115.
22. Young & Morgan 1992, tr. 902–903Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
23. Fernald & Platero 2000, tr. 252–287Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFFernaldPlatero2000 (trợ giúp)
24. Eddington, David; Lachler, Jordan. “A Computational Analysis of Navajo Verb Stems” (PDF). Brigham Young University. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 28 tháng 9 năm 2011. Truy cập ngày 11 tháng 8 năm 2014.
25. ^ Young & Morgan 1992, tr. 868Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
26. Young & Morgan 1992, tr. 863Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
27. Young & Morgan 1992, tr. 864Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
28. ^ Young & Morgan 1992, tr. 865Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
29. ^ Young & Morgan 1992, tr. 866Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
30. Young & Morgan 1992, tr. 869Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
31. Young & Morgan 1992, tr. 869–870Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
32. Young & Morgan 1992, tr. 870Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
33. ^ Young & Morgan 1992, tr. 871Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
34. Young & Morgan 1992, tr. 872Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)
35. ^ Young & Morgan 1992, tr. 873Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFYoungMorgan1992 (trợ giúp)

Liên kết ngoài

• Cổng thông tin Hoa Kỳ