Người Tatar

Người Tatar

татарлар, tatarlar
Tổng dân số
Tổng: ~7 triệu[1] Người Tatar Volga: ~6.4–6.6 triệu[2][3] Người Tatar Krym: ~500,000 – 6.5 triệu người[4][5][6] Người Tatar Siberia: ~100.000–200.000 Người Tatar Lipska: ~10.000–15.000
Khu vực có số dân đáng kể
Nga (không bao gồm Krym)	5.319.877[7]
Ukraina (bao gồm Krym)	319.377[8] (bao gồm người Tatar Krym)
Uzbekistan	~239.965[9] (Người Tatar Krym)
Kazakhstan	208.987[10]
Thổ Nhĩ Kỳ	159.000–6.900.000[4][5][6]
Afghanistan	100.000[11] (ước tính)
Turkmenistan	36.655[12]
Kyrgyzstan	28.334[13]
Azerbaijan	25.900[14]
România	~20.000[15] (chỉ bao gồm người Tatar Krym)
Hoa Kỳ	10.000[16]
Belarus	3.000[17]
Pháp	700[18]
Thụy Sĩ	1,045+[19]
Trung Quốc	3.556[20]
Canada	56.000[21] (bao gồm những người lai)
Ba Lan	1.916[22]
Bulgaria	5.003[23] (đa phần bao gồm người Tatar Krym)
Phần Lan	600–700[24]
Nhật Bản	600–2000[25]
Úc	900+[26]
Cộng hòa Séc	300+[27]
Estonia	2000[28]
Latvia	2.800[3]
Litva	2.800–3.200[29][30][31] (bao gồm những người có nguồn gốc Lipka, Krym và Volga)
Iran	20.000–30.000[32] (Người Tatar Volga)
Ngôn ngữ
Nhóm ngôn ngữ Kipchak
Tôn giáo
Chủ yếu là Hồi giáo Sunni với nhóm thiểu số theo Chính thống giáo Đông phương
Sắc tộc có liên quan
Người Turk

Tatar (tiếng Tatar: татарлар, tatarlar, تاتارلار; Tatar Krym: tatarlar, Turk cổ: 𐱃𐱃𐰺, đã Latinh hoá: Tatar; phiên âm cũ: Tác-ta hay Thát Đát) là tên gọi chung các bộ lạc hỗn hợp Đột Quyết, Mông Cổ và Thanh Tạng sống rải rác ở miền thảo nguyên Bắc-Trung Á trước khi Đế quốc Mông Cổ xuất hiện, họ nói tiếng Tatar. Quan niệm cũ coi các dân tộc du mục lập nên những triều đại ở Bột Hải, Liêu, Kim và nhóm Kazakh cũng là những thành phần của cộng đồng Tatar, ở Trung Quốc gọi là người Tháp Tháp Nhĩ tộc (塔塔尔) là một tộc người. Sử cũ Việt Nam và một số nước thường gọi chung người Mông Cổ và người Tatar là người Thái Đát hay Thát Đát tộc.

Vào thế kỷ 13 khi đế chế Mông Cổ trỗi dậy dưới sự trị vì của Thành Cát Tư Hãn thì đây cũng là giai đoạn hoàng kim trong lịch sử của dân tộc này cùng với đế chế Mông Cổ liên minh với nhau (Liên minh Tatar) và họ từng giày xéo khắp châu Âu và nước Nga rồi cai trị ở đó. Sau đó, qua quá trình diễn tiến lịch sử, dân tộc này ngày càng suy tàn và tản mác và bị sát nhập vào các dân tộc, quốc gia khác theo những thăng trầm biến cố lịch sử. Sau cuộc sát nhập bán đảo Krym vào Nga năm 2014, người Tatar được nhắc đến với nhóm người Tatar Krym sống trên bán đảo Krym khi mà quy chế cho họ còn là vấn đề thời sự, gợi nhớ lại sự kiện trục xuất người Tatar Krym trước đây.

Lịch sử

Ngày nay, phần lớn cộng đồng người Tatar theo Hồi giáo và đa số người Tatar sống tản mác ở nhiều nơi, nhưng tập trung ở nước Nga, nơi mà dân tộc nhà cũng chia làm nhiều nhánh. Vào thế kỷ 13, đây là thời kỳ hoàng kim của họ, tổ tiên của các bộ tộc người Tatar này hợp chủng bằng hôn nhân với quân Mông Cổ lúc đó đang thống trị châu Á và nước Nga. Do đó, sử sách cổ thường nhầm lẫn giữa người Tatar và người Mông Cổ, nhiều sử liệu gọi chung là người Tatar. Người Thát Đát tộc thích tranh đấu người giỏi và chiến thắng trong các cuộc cạnh tranh được gọi là Dũng sĩ, giỏi cưỡi ngựa bắn cung, lấy săn bắn làm thú vui, lấy chăn nuôi để sinh sống. Không có quan hệ di truyền với tiếng Mông Cổ, ngôn ngữ của người Tatar thuộc ngữ hệ Turk.

Cho đến năm 1783, người Tatar cai trị Hãn quốc Krym (hiện giờ là nước Cộng hòa tự trị Krym thuộc Nga). Trong thời kỳ giao tranh với Nga thì lãnh thổ giữa Crimea và nhà nước Nga trong thế kỷ XVI là một cánh đồng hoang vắng mênh mông với đất đai màu mỡ và con sông Oka là biên giới chính và cuối cùng trên con đường của người Tatar hướng đến Moscow. Cách thức chiến tranh của người Tatar là chia thành nhiều nhóm nhỏ và cố gắng thu hút người Nga đến một hoặc hai nơi trên biên giới, sau đó họ đột kích biên giới và cướp bóc, đốt, tàn sát những người chống cự và dẫn đi không chỉ đàn ông, phụ nữ, trẻ em mà còn cả bò, ngựa, cừu, dê ở bất kỳ nơi nào không có binh lính bảo vệ. Trong khi những kỵ binh Tatar đánh lạc hướng sự chú ý của các lực lượng biên phòng của Nga, các đơn vị nhỏ khác đã có thể tàn phá và quay trở lại mà không bị thiệt hại nhiều. Các cuộc đột kích của người Tatar ngày càng yếu ớt và người Nga bắt đầu phản công thắng lợi sau đó.

Hiệu kì

• 
  Cờ của Hãn quốc Nogai.
• 
  Cờ của Hãn quốc Kim Trướng.
• 
  Cờ của Hãn quốc Kazan.
• 
  Hiệu kỳ của Tatarstan.
• 
  Cờ của người Tatar Krym.

Ảnh hình

• 
  Người Tatar ở thành phố Kazan vào năm 1871.
• 
  Mintimer Shaimiyev (bên trái), tổng thống Cộng hoà Tatarstan, đang ở tại Qolşärif Mosque, thành phố Kazan, cũng với tổng thống Cộng hoà Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedow (bên phải).
• 
  Một người nam Tatar đội mũ lông cáo
• 
  Một nhóm người Tatar Siberia.
• 
  Người Tatar Krym vào năm 1891.
• 
  Hai người phụ nữ Tatar vào đầu thập niên 1900.
• 
  Di tích của người Tatar ở Krym

Hoạ hình

• 
  Một người Tatar và con ngựa.
• 
  Người Tatar phục vụ tại Đế quốc Ottoman.
• 
  Phụ nữ người Tatar.
• 
  Phụ nữ người Tatar.
• 
  Phụ nữ người Tatar.
• 
  Phụ nữ người Tatar.
• 
  Một cậu bé chăn cừu người Tatar.
• 
  Một nhóm người Tatar.
• 
  Một nhóm người Tatar Litva phục vụ dưới trướng của Napoleon.
• 
  Người già Tatar.
• 
  Một gia đình người Tatar.
• 
  Một nhóm người Tatar Siberia.
• 
  Một cô gái người Tatar.
• 
  Cuộc công kích của người Tatar ở Moscow.
• 
  Hai người Tatar cưỡi ngựa.
• 
  Cuộc phục hồi của các tù nhân Tatar.
• 
  Trang phục của người Tatar.
• 
  Một người Tatar đang cưỡi ngựa của mình.
• 
  Một người Tatar đang mời khách.
• 
  Những người cưỡi ngựa người Tatar.
• 
  Người Tatar đang đi tiên phong trong quân đội Ottoman.
• 
  Những người Tatar Kazan vào năm 1862.

Ngữ hệ

• 
  Quyển Qur'an của người Tatar.
• 
  Từ Qazan – قازان được viết bằng Yaña imlâ với ngữ nghĩa của một Zilant.
• 
  Bản sao cuốn sách của người Tatar Yana imla được in bằng ngôn ngữ Tatar tách biệt qua chữ viết Ả Rập vào năm 1924.
• 
  Một cuốn sách chữ cái Tatar được in vào năm 1778 dùng chữ viết Ả Rập, còn văn bản Cyrillic được viết bằng tiếng Nga. Xem thêm: Хальфин, Сагит. Азбука татарского языка. — М., 1778. — 52 с.
• 
  Biển hiệu tiếng Tatar trên tường của một ngôi trường tôn giáo - madrasah ở thành phố Nizhny Novgorod được viết bằng cả chữ viết Ả Rập và Cyrilic Tatar.

Xem thêm

• Kim Trướng hãn quốc
• Đế quốc Mông Cổ

Tham khảo

1. “Putin's Power Play? Tatarstan Activists Say Loss Of 'President' Title Would Be An Existential Blow”. Radio Free Europe. 19 tháng 10 năm 2021.
2. “Tatars facts, information, pictures – Encyclopedia.com articles about Tatars”. www.encyclopedia.com.
3. ^ “Tatar”. Joshua Project.
4. ^ Henryk Jankowski. Crimean Tatars and Noghais in Turkey // a slightly edited version of the paper with the same title that appeared in Türk Dilleri Arastirmalari [Studies on the Turkic Languages] 10 (2000): 113–131, distributed by Sanat Kitabevi, Ankara, Turkey. A Polish version of this paper was published in Rocznik Tatarów Polskich (Journal of Polish Tatars), vol. 6, 2000, 118–126.
5. ^ Мусафирова, О. «Мустафа, сынок, прошу тебя — прекрати...» // Новая газета. || Archive copy
6. ^ Пашаев, Осман (18 tháng 11 năm 2002). “В Турции проживают до 6 миллионов потомков крымских татар”. podrobnosti.
7. “ВПН-2010”. www.gks.ru.
8. “About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001”. Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. Truy cập ngày 27 tháng 9 năm 2012.
9. Крымские татары Lưu trữ 2021-03-08 tại Wayback Machine Big Russian Encyclopedia (bằng tiếng Nga)
10. “Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2021 года” [The population of the Republic of Kazakhstan by individual ethnic groups at the beginning of 2021]. stat.gov.kz. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 5 năm 2021. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2021.
11. “Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community”. Radiofreeeurope/Radioliberty (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 28 tháng 4 năm 2021. Community leaders estimate there are up to 100,000 ethnic Tatars in Afghanistan.
12. Asgabat.net-городской социально-информационный портал :Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году. Lưu trữ 13 tháng 3 năm 2013 tại Wayback Machine
13. “National composition of the population” (PDF). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 13 tháng 11 năm 2013.
14. “Archived copy”. Bản gốc lưu trữ ngày 30 tháng 11 năm 2012. Truy cập ngày 31 tháng 1 năm 2021.
15. “Recensamant Romania 2002”. Agentia Nationala pentru Intreprinderi Mici si Mijlocii (bằng tiếng Romania). 2002. Bản gốc lưu trữ ngày 13 tháng 5 năm 2007. Truy cập ngày 5 tháng 8 năm 2007.
16. “Tatar in United States”. Joshua Project. 23 tháng 3 năm 2021.
17. “Tatars In Belarus”. Radio Free Europe (bằng tiếng Anh). 12 tháng 8 năm 2010.
18. Рушан, Лукманов (16 tháng 5 năm 2018). “Vasil Shaykhraziev met with the Tatars of France | Всемирный конгресс татар” (bằng tiếng Anh).
19. “Rustam Minnikhanov meets representatives of the Tatar Diaspora in Switzerland”. President of Republic of Tatarstan. Bản gốc lưu trữ ngày 24 tháng 2 năm 2021. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2023.
20. “Ministry of Foreign Affairs of the People's Republic of China”.
21. “Census Profile, 2016 Census – Canada [Country] and Canada [Country]”. 8 tháng 2 năm 2017.
22. “Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2011” (PDF) (bằng tiếng Ba Lan).
23. “National Statistical Institute”. www.nsi.bg.
24. “Suomen tataareja johtaa pankkiuran tehnyt ekonomisti Gölten Bedretdin, jonka mielestä uskonnon pitää olla hyvän puolella”.
25. “Статьи на исторические темы”. www.hrono.ru.
26. “Archived copy”. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 8 năm 2018. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2018.
27. “Президент РТ”. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 3 năm 2016.
28. “RL0428: RAHVASTIK RAHVUSE, SOO JA ELUKOHA JÄRGI, 31. DETSEMBER 2011”. stat.ee. Truy cập ngày 16 tháng 11 năm 2021.
29. “Адас Якубаускас: Я всегда говорю крымским татарам не выезжайте, оккупация не вечна”. espreso.tv.
30. “Как крымские татары оказались в Литве 600 лет назад? | Новости и аналитика : Украина и мир : EtCetera”. Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 8 năm 2020. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2023.
31. Национальный состав населения Литвы. Перепись 2011.
32. Paul Goble (20 tháng 6 năm 2016). “Volga Tatars in Iran Being Turkmenified”. Jamestown. Truy cập ngày 27 tháng 2 năm 2022.