Địa đạo Phú Thọ Hòa

Địa đạo Phú Thọ Hòa
Vị trí của Địa đạo Phú Thọ Hòa trong Thành phố Hồ Chí Minh
Vị trí	139 đường Phú Thọ Hòa, Phường Phú Thọ Hòa, Quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh
Tọa độ	10°47′2″B 106°37′51,2″Đ / 10,78389°B 106,61667°Đ / 10.78389; 106.61667
Diện tích	4.242 mét vuông (0,4242 ha) (2017)[1]
Chiều dài	100 mét phục chế 10km trong thời chiến
Người thành lập	Chi bộ Phú Thọ Hòa gồm: Tám Lê Thanh Lâm Quốc Đăng Nguyễn Văn Tiểng
Xây dựng	1947; 77 năm trước (1947)
Xây dựng cho	Chiến tranh Đông Dương Chiến tranh Việt Nam
Xây dựng lại	2022
Phục hồi lại	1985
Cơ quan quản lý	Trung Tâm Văn Hoá Quận Tân Phú (2022)[2]
Di Tích Quốc Gia
Loại	Lịch sử
Ngày nhận danh hiệu	28 tháng 6 năm 1996
Số hồ sơ tham khảo	1460-QĐ/VH
Quốc gia	Việt Nam

Địa đạo Phú Thọ Hòa là một công trình quân sự dưới lòng đất đặt tại phường Phú Thọ Hòa, quận Tân Phú cách trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh chưa đầy 10 km về hướng Tây. Hệ thống được chi bộ xã Phú Thọ Hòa và Chi đội 12 xây dựng để phục vụ hai cuộc chiến tranh lớn nhất Việt Nam vào thế kỷ 20. Tuy ra đời trong bối cảnh bị bao vây bởi đồn bốt của đối thủ nhưng khu căn cứ vẫn hoạt động hiệu quả xuyên suốt hai thập kỷ tranh đấu chống thực dân Pháp và Mỹ của quân dân giải phóng vùng Sài Gòn – Gia Định – Chợ Lớn. Đây chính là địa đạo xuất hiện đầu tiên trên toàn khu vực Nam Bộ, trước cả địa đạo giữ kỷ lục dài nhất Việt Nam.^[3][4][5]

Vào những năm 1930, để che giấu quân cách mạng địa phương, cán bộ xứ ủy, tỉnh ủy và trung ương tại khu vực miền Nam đã phối hợp cùng với ban chỉ huy xã Phú Thọ Hòa tiến hành đào những căn hầm bí mật. Thời điểm cuộc kháng chiến tiến đến giai đoạn cao trào buộc quân đội phải rút về để bảo toàn lực lượng, đến năm 1947, Đảng bộ địa phương quyết định kiến tạo nên hệ thống ngầm để làm nơi cất giấu vũ khí, ém quân chuẩn bị cho những trận xuất kích ngay trong lòng quân Pháp. Sở hữu tổng chiều dài gần 10 km trong thời chiến, công trình quân sự do 16 thanh niên tiêu biểu mang họ Cù đào từ chập tối đến gần sáng ròng rã xuyên suốt nửa năm mới hoàn thành.

Từ địa đạo, quân đội vũ trang đã tiến hành nhiều cuộc triệt phá, góp phần làm suy yếu tương quan chênh lệch lực lượng giữa hai bên. Hàng loạt chiến công từ đây lần lượt xuất hiện như việc tấn công vào kho vũ khí Bảy Hiền, đồn bốt Cao Đài, Phú Thọ Hòa, Phạm Văn Tụng... Nổi bật nhất trong đó là sự kiện hai lần đột nhập phá hủy thành công kho bom Phú Thọ, hỗ trợ Việt Minh tiến gần hơn đến kết thúc thắng lợi trên toàn quốc, theo sau là sự sụp đổ của đế quốc thực dân Pháp trong khu vực Đông Nam Á. Đến thời kỳ Chiến tranh Việt Nam, khu căn cứ vẫn tiếp tục được các đơn vị đặc công biệt động cùng Ban công tác thành dùng làm bàn đạp tiến quân vào nội thành Sài Gòn.

Ngày 28 tháng 6 năm 1996, địa đạo Phú Thọ Hòa đã được Bộ Văn hóa và Thông tin công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia theo Quyết định số 1460-QĐ/VH, từ đây chính thức trở thành một "địa chỉ đỏ" để giáo dục và tuyên truyền lịch sử vùng địa phương đến công chúng.^[a][7][8] Trước đó vào năm 1985, thể theo yêu cầu của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh, một đoạn đường hầm dài 100m đã được phục chế để đón khách tham quan, tuy nhiên công tác bảo tồn khu di tích lại bị bỏ quên trong một khoảng thời gian dài, không mấy ai biết đến nơi này vì tình trạng ngày một hoang phế xuống cấp theo thời gian. Mãi đến năm 2022, địa đạo mới được trùng tu phần lớn về cơ sở vật chất và khuôn viên cảnh quan.

Lịch sử

Địa danh Phú Thọ Hoà là vùng đất sáp nhập giữa hai thôn Lộc Hoà và Phú Thọ, trước đây thuộc địa phận tổng Tân Phong, huyện Tân Long, hạt Chợ Lớn.^[9] Sau cuộc tổng khởi nghĩa Tháng Tám thành công dẫn đến sự sụp đổ của chế độ quân chủ chuyên chế tồn tại cả nghìn năm trong lịch sử Việt Nam,^[10] thực dân Pháp một lần nữa quay trở lại xâm chiếm Nam Kỳ. Thực hiện theo chủ trương Xứ ủy Nam Bộ và Tỉnh ủy Gia Định về việc thành lập khu căn cứ kháng chiến ở vùng phụ cận, ngoại ô Sài Gòn,^[11] giữa năm 1947, chi bộ Phú Thọ Hòa gồm Bí thư Nguyễn Văn Tiểng cùng hai vị chỉ huy sau này của quân đội là Đại tá Lâm Quốc Đăng và Trung tướng Tám Lê Thanh đã chỉ đạo các cán bộ nòng cốt về ấp Lộc Hòa – một khu vực sở hữu vùng đất cao, cây cối rậm rạp và địa hình phức tạp, làm địa điểm xây dựng đường hầm để bộ đội về bám trụ chiến đấu.^{[12][13][14][15]} Tuy phải chịu cảnh vây quanh dày đặc bởi đồn bốt của đối phương,^[16] nhưng đỉnh điểm trong Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất, địa đạo đã cất giấu hàng ngàn chiến sĩ cách mạng cùng nhiều đảng viên lãnh đạo,^[17] trong đó bao gồm Chi đội 12/13, Tiểu đoàn Ngô Gia Tự, Tiểu đoàn Ký Con và nhiều ban công tác nội thành.^[8] Nơi đây không chỉ là căn cứ quân sự mà còn từng nhiều lần là trọng điểm tập kết, ém quân, đánh dấu cột mốc khởi đầu của những trận chiến góp phần làm suy yếu lực lượng Pháp tại chiến trường Nam Bộ.^[18][19]

Tám Lê Thanh (trái) và Lâm Quốc Đăng (phải) là hai vị chỉ huy cấp cao của quân đội đã đồng thời khởi xướng – trực tiếp đào – chiến đấu tại địa đạo Phú Thọ Hòa.

Dựa vào hệ thống đường hầm, mùa thu năm 1947, dân quân địa phương cùng với các lực lượng đã tấn công 5 xe tăng tiến công vào địa bàn, gây thiệt hại 2 tiểu đoàn Âu Phi.^[18] Cuối năm đó, khi Pháp liên tiếp mở nhiều cuộc càn quét vùng ven nhằm bảo vệ cơ quan đầu não ở trung tâm Sài Gòn,^[12] một đơn vị từ Đức Hòa đã hành quân về địa đạo ngay trong đêm. Khi hay tin lương thực của dân địa phương sẽ bị cướp, đoàn quân đã nhanh chóng xuất kích tiêu diệt 3/4 trung đội đối kháng rồi trở về lòng đất giấu mình, bảo đảm an toàn chờ đêm đến trở về với căn cứ.^[20] Cũng trong khoảng thời gian này, với phương kế sử dụng hàng binh ngoại quốc làm lực lượng chiến đấu, Lâm Quốc Đăng và Lê Thanh đã dẫn dắt đội hình triệt phá đồn bốt cách địa đạo khoảng một cây số, chiến thuật này tiếp tục được áp dụng thành công khi đồn Phạm Văn Tụng bị xóa sổ vào đầu năm 1948.^[21] Ở một diễn biến khác cùng thời điểm, đơn vị cơ động cách mạng hành quân về Phú Thọ Hòa có thêm 6 hàng binh người Pháp và Đức. Khi xuất kích theo hương lộ 15 tiến về Bà Quẹo lúc trời vừa sáng, họ cải trang thành lính partisan (thân binh) theo chân quân Pháp về đánh phá thành công đồn Phú Thọ Hòa, thu hồi toàn bộ vũ khí.^[17][20] Việc chịu tổn thất liên tục trong khu vực đã khiến đối phương mở cuộc truy lùng. Cuối năm 1948, chi đội 12 do Lê Thanh giữ chức vụ chỉ huy phó đặt dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Lâm Quốc Đăng đã diễn ra trận giao tranh căng thẳng với lính Pháp.^[21] Tuy một phần địa đạo sau đó bị phát hiện nhưng đoàn quân đã kịp thời phối hợp với lực lượng du kích địa phương bảo vệ đoạn hầm còn lại, đẩy đối thủ ra khỏi vùng giao chiến.^[21] Một số trận đánh thành công tiêu biểu trong giai đoạn này cũng được ghi nhận như việc quân dân xã chặn đường tiến công của Pháp xuyên suốt 6 ngày đêm tại cầu Tham Lương vào tháng 10 năm 1945,^[22] Tiểu đoàn Ký Con hợp lực cùng các chi đội tiến công từ địa đạo phá hủy đồn Cao Đài tại ngã 5 Vĩnh Lộc trong năm 1948,^[23] sự kiện tấn công kho bom Bảy Hiền ngày 29 tháng 3 năm 1948,^[24] cùng với cuộc chống càn ở Gò Đậu (Ấp Bình Long) vào năm 1949 đã tiêu diệt 70 lính viễn chinh, thu về nhiều vũ khí do Chi đội 12 phối hợp triển khai cùng Ban công tác thành Sài Gòn – Chợ Lớn.^[23]

Trận biệt kích từ địa đạo đánh vào kho bom Phú Thọ đã được Võ Nguyên Giáp tuyên dương trên Báo Cứu Quốc vào năm 1952.

Năm 1950, một đơn vị đặc công đã giấu quân và xuất kích từ địa đạo đánh thẳng vào sân bay Tân Sơn Nhất.^[25] Đêm ngày 31 tháng 8 năm 1952, đại đội Quyết tử 3721 (sau này đổi tên thành Đại đội Đặc công 205) đã tổ chức đốt kho nhiên liệu của Pháp tại Phú Thọ Hòa,^[b][29] hậu quả khiến 2 đồn nhỏ, 3 đồn lớn, 4 toa chứa dầu, 9 hầm, số lượng xăng tầm trên 3 triệu lít cùng 10 ngàn thùng dầu nhớt khoảng 2 triệu lít bốc cháy hoàn toàn.^[30] Bên cạnh đó, 24 hầm chứa trên cả ngàn bom 500 cân và napalm, 1 kho và 7 hầm chất trên 2 triệu viên đạn tan tành.^[30] Vụ nổ kéo dài hơn một ngày đêm đã khiến đối phương chịu thiệt hại đáng kể, trong đó đại đội canh gác Âu Phi của khu vực bị thương nặng và mất mạng.^[29] Chiến công này đã được Đại tướng Võ Nguyên Giáp tuyên dương trên trang nhất Báo Cứu Quốc số 2179 ra ngày 4 tháng 10 năm 1952.^[31] Không dừng lại ở đó, địa điểm này tiếp tục hứng chịu viễn cảnh tàn phá lần thứ hai ngay sau thắng lợi của chiến dịch Điện Biên Phủ, cuối tháng 5 năm 1953, ban chỉ huy đội đặc công quyết tử đã cài được hai trinh sát vào giả dạng làm cu li khuân vác trong khu vực kho, họ âm thầm thăm dò mục tiêu suốt gần một năm, sau đó hướng dẫn các bộ phận chiến đấu đột nhập và xác định điểm đánh.^[28] Khi thời cơ đã đến, đêm 31 tháng 5 rạng sáng ngày 1 tháng 6, Tiểu đoàn quyết tử 950 do Bùi Văn Ba và Phạm Văn Hai chỉ huy gồm 12 người vượt qua toàn bộ hệ thống phòng thủ của Pháp, tiến đến kho bom đặt mìn hẹn giờ,^[32][33] phá hủy trên 9.000 tấn bom đạn, đốt cháy 10 triệu lít xăng, đồng thời đẩy gần một tiểu đoàn lính Pháp và Âu Phi đến bờ vực thương vong.^[34][35] Tâm chấn vụ nổ kéo dài từ 1 giờ sáng ngày 1/6 đến 16 giờ ngày hôm sau đã khiến cửa kính các nhà cao tầng trong vòng ba cây số vỡ tan nát, vô số mảnh bom đạn văng ra, trong khi trại giam Chí Hòa gần đó thì bị tốc ngói.^[36][37] Đây là một trong những trận chiến cuối cùng của quân dân Việt Minh vùng Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định, đẩy nhanh đến tiến trình giành độc lập của Việt Nam sau 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp,^[9][32][38] qua đó góp phần buộc đối phương phải ngồi vào bàn đàm phán ký kết Hiệp định Genève chấm dứt sự cai trị của Pháp trên toàn lãnh thổ Đông Dương. Sau trận đánh, đơn vị đặc công đã được Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân trao tặng Huân chương Quân công hạng Nhì. Các chiến sĩ, cán bộ được phong Huân chương Chiến công hạng Nhất, riêng Bùi Văn Ba và Phạm Văn Hai sau này được tuyên dương Anh hùng Lực lượng vũ trang Nhân dân.^[34][39] Trong cả hai lần đột nhập kho vũ khí, địa đạo Phú Thọ Hòa đều là nơi trú ẩn của quân đội cách mạng trước thời điểm tiến quân ra mặt trận.^[25][40]

Đến thời kỳ Chiến tranh Việt Nam, đường hầm vẫn được bộ đội dùng để chiến đấu, xây dựng cơ sở cho các đơn vị võ trang trú ngụ, làm bàn đạp để tấn công vào nội thành Sài Gòn,^[41] sau đó chuyển căn cứ về địa đạo Củ Chi.^[3] Tháng 4 năm 1966, chính quyền Việt Nam Cộng hòa tại Phú Thọ Hòa đã dùng xe ủi đất phá hủy vài đoạn địa đạo, lấy đi một số vật liệu lót đáy hầm. Khu vực bị bao vây trong hai tháng sau, tuy nhiên đối thủ nhanh chóng bị Tư Râu (chính trị viên), Chín Hoàng (xã đội trưởng) cùng với năm du kích từ dưới hầm đánh trả, phá vòng vây và rút về căn cứ quân sự an toàn.^[42] Ngoài ra nhiều cư dân theo cách mạng cũng đã qua đời vì bảo vệ nơi này, trong đó có chủ nhiệm thôn bộ Việt Minh Trần Văn Kiên, ông bị Pháp bắn chết tại chỗ vào năm 1948 nhằm uy hiếp tinh thần những ai ủng hộ lực lượng kháng chiến trong xã, hai nhà hoạt động Nguyễn Văn Bẩm và Nguyễn Văn Ưng thì bị đối phương tra tấn, cuối cùng đày ra Côn Đảo vì quân Pháp nhận thấy không thể dùng cực hình ép họ khai ra khu địa đạo.^[43] Gần hai thập kỷ sau thì công trình dưới mặt đất bị phát hiện, năm 1967, hai cá nhân dưới hầm là Nguyễn Thị Út (tự Út Cười) và Sơn cũng phải chịu cực hình tương tự.^[42] Đến cuối thế kỷ 20, địa đạo Phú Thọ Hòa đã được Bộ Văn hóa và Thông tin cấp bằng công nhận Di tích lịch sử Quốc gia Việt Nam theo quyết định số 1460-QĐ/VH ký ngày 28 tháng 6 năm 1996,^[44][45][46] và đây cũng chính là di tích duy nhất trên địa bàn quận Tân Phú trực thuộc cấp bậc toàn quốc tính đến năm 2024.^[47][48][49]

Kết cấu

Trước tiên chọn địa điểm kín đáo, đào một giếng khô sâu chừng 3 mét, gọi là khai tâm địa đạo, từ trung tâm này bắt đầu phát triển ra, người đào đất ngồi xếp bàn tròn, dùng cuốc chim phá vỡ lớp đất trước mặt rồi từ từ nhích tới, những người ngồi sau kéo đất ra, lôi chuyền lên trên. Đêm nào năng suất cao có thể đào được vài chục mét, để định hướng cho đúng, người ngồi sau cầm đèn để ở một khoảng cách nhất định mà rọi bóng người ngồi trước lên vách. Người ngồi trước cầm cuốc, cuốc vào cái bóng của mình, bao giờ bóng ngay thẳng tròn trịa là lòng hầm đúng ni tấc và phương hướng. Ngoài ra, cũng còn phối hợp kiểm tra trên bề mặt đất, người ở trên áp tai vào mặt đất, người ở dưới vỗ mạnh vào trần hầm sao cho trên dưới đều nghe rõ ám hiệu là được... Đào địa đạo là một công việc rất nguy hiểm, phải làm việc vào ban đêm trong điều kiện thiếu ánh sáng, thiếu không khí và điều quan trọng nhất là phải không cho địch phát hiện trong khi làm việc, vì nếu phát hiện được, chắc chắn kẻ thù sẽ giết cả đội quân và phá hủy địa đạo.

— Ông Nguyễn Văn Lự – thành viên còn sống cuối cùng trong tổ đào cho biết vào năm 2010.^[50][51]

Tiền thân địa đạo là những căn hầm bí mật đào theo dạng thông thường xuất hiện từ những năm 1930 để che giấu quân kháng chiến địa phương,^[41] nổi bật nhất là hầm ếch với chiều dài đạt ngưỡng 4.5m, chiều rộng chỉ vừa đủ cho duy nhất một người chui vào hoặc bò lom khom.^[52] Tuy vẫn có nắp đậy ngụy trang, ngách và lỗ thông hơi nhưng đây là loại hầm cụt, nhược điểm chết người là khi bị đối phương phát hiện thì hết đường thoát nên ban lãnh đạo ấp Lộc Hòa sau đó đã mở rộng thành đường hầm xe lửa hai ngăn.^[53] Sử dụng được một thời gian thì nhận ra loại hầm này vẫn tồn tại nhiều lỗ hổng nên chi bộ Phú Thọ Hòa quyết định phát triển thành hệ thống địa đạo liên xã, bắt đầu từ ấp Lộc Hòa trải dài đến Bình Long, Bình Đông qua Bình Hưng Hòa về Gò Đậu.^[54]

Do nơi đây trước kia rất gần với các đồn bốt của Pháp như Bình Trị Đông, An Thái, Bà Quẹo, Phú Lâm, Phú Thọ, Bình Long... nên tổ đào phải bí mật thực hiện vào ban đêm, họ nhờ cậy đến sự nuôi dưỡng của dân địa phương theo Việt Minh, qua đó hỗ trợ xóa dấu vết vào ban ngày để tránh bị phát hiện.^[55] Những cá nhân được tuyển chọn gia nhập tổ đào phải đáp ứng ba điều kiện: tuyệt đối trung thành với cách mạng, kiên quyết giữ bí mật căn hầm và tích cực góp sức vào công tác đào địa đạo.^[56] Ban đầu trong đội chỉ có 6 người, sau đó tăng cường thêm các chiến sĩ thuộc Chi đội 12 và chia làm 4 tổ,^[21] mỗi tổ 4 người tiến hành thay phiên nhau đào suốt từ chập tối đến 3 giờ sáng ngày hôm sau,^[9][24][57] thực hiện liên tục xuyên suốt 6 tháng liền mới hoàn thành.^[15] Phần đất đào được mang đổ xuống ruộng thấp, vun thành vồng sắn, vồng khoai.^[9] Tổng cộng có 16 thanh niên chủ chốt tham gia vào quá trình xây dựng khu căn cứ quân sự dưới lòng đất, nổi bật nhất trong đó là Lâm Quốc Đăng (Nguyễn Văn Thược) và Tám Lê Thanh – hai nhân vật cùng chiến tuyến về sau trở thành chỉ huy cấp cao của Quân đội nhân dân Việt Nam.^{[56][58][59][60]} Cả đoàn kiến tạo nên khu di tích được gọi bằng họ Cù: Cù Thược, Cù Thanh, Cù Lự, Cù Huê, Cù Bốn, Cù Sao, Cù Hóa, Cù Thực, Cù Kỳ... đây vừa là biệt danh bí mật ám chỉ đến các thành viên trong tổ đào hầm, vừa ghi nhận sự cần cù, chịu khó của những người lính.^[16][57]

Thời gian xây dựng khoảng giữa năm 1947.^[60] Đầu tiên, phần miệng phía trên được đào trong bụi cây rậm hoặc ngụy trang dưới các mô đất và gò mối,^[61] nắp hầm đúc thành hình chữ nhật có đáy để đổ đất, làm bằng bệ gỗ với kích thước 0.4 x 0.25 x 0.1 mét, xung quanh đóng ngàm giữ đất và phủ cỏ tươi mặt trên để che đậy.^[12] Trung bình mỗi hầm có từ 3 đến 4 lỗ thông hơi khoét theo hình loa kèn, đáy dưới rộng 0.2m, đầu hướng lên mặt đất 0.1m đặt nghiêng một góc 45°,^[24] tuỳ thuộc vào địa hình là mồ mả hay lũy tre mà lắp lỗ thông hơi tại đó cho kín đáo.^[62] Từ miệng đào xuống độ sâu tầm 3–4 mét sẽ hình thành nên lòng địa đạo cao 1 mét, rộng từ 0.6 đến 0.8 mét,^[63] đường đi nối dài chừng 4–5 mét thì dừng lại. Tiếp tục nhắm hướng đào con đường tiếp theo với kích cỡ tương tự sao cho khớp nối liền kề với địa đạo đầu tiên, và cứ theo phương thức này mà tạo thêm các đường ngầm mới.^[12] Đây được gọi là hầm xe lửa vì cứ cách khoảng 20 mét thì sẽ có 1 vách ngăn, ngay giữa được khoét lỗ với đường kính 0.5m vừa đủ 1 người chui qua nối tiếp từ ấp nọ sang ấp kia.^[64] Sở dĩ có cách bố trí này là nhằm mục đích phòng ngừa trường hợp khi bị truy đuổi thì quân lính có thể chui qua hầm kế tiếp rồi bít cửa lại, ngụy trang cẩn thận để khiến đối phương nghĩ đây là đường cụt.^[65] Lối đi địa đạo lúc trầm lúc bổng nhưng vẫn giữ khoảng cách tối thiểu 2.5m giữa mặt đất và nóc hầm, bao gồm hai tầng chồng lên nhau,^[61] đường xuống tầng hầm có đoạn che giấu trên nền đất và được bố trí sát một ngách hầm chết, khi đối thủ đột nhập vào sẽ bị đánh lừa đây là ngõ cụt mà không biết rằng có cửa thông xuống.^[66] Toàn bộ hệ thống sở hữu ba hầm âm với sức chứa từ 5 đến 7 người mỗi hầm, một trong số đó được dùng làm phòng họp, dưới mỗi đáy hầm còn có thêm một đoạn trũng đề phòng mùa mưa cho nước chảy xuống,^[61] bên trên bố trí nhiều ụ chiến đấu rải rác dọc theo địa đạo.^[13] Về sau trên mặt đất được xây dựng thêm hệ thống giao thông hào và hầm chiến đấu lộ thiên hình chữ L, lấp đất đào xung quanh để tránh sự chú ý của quân Pháp,^[62] rồi trồng tre dứa dọc theo bờ để tạo thành địa hình chiến đấu liên xã Phú Thọ Hòa – Bình Hưng Hòa – Tân Sơn Nhì.^[67] Trong thời chiến, tính theo đường chim bay thì khu di tích dài khoảng 1 km, nhưng nếu chạy theo địa hình thì diện tích mở rộng đến 10 km,^[41] nơi đây không có mìn bẩy, nút chặn, bếp Hoàng Cầm... như các công trình tương tự ra đời sau này mà chủ yếu chỉ là đường ngầm, lúc ẩn lúc hiện xung trận.^[13] Đến đầu những năm 1980, ngành sử học Việt Nam cùng với Bảo tàng Quân khu 7 đã tiến hành nghiên cứu và khảo sát, cuối cùng họ đi đến kết luận địa đạo xuất hiện đầu tiên ở Thành Phố Hồ Chí Minh cũng như trên toàn miền Nam Bộ chính là Phú Thọ Hoà.^{[68][69][70][71][72][73]} Theo ông Nguyễn Hùng Minh – con trai của ông Nguyễn Văn Lự, một trong số các chiến sĩ tham gia tổ đào năm xưa – cho biết việc hoàn thành khu đường hầm này đã đặt những nền móng đầu tiên giúp cho dân kháng chiến rút kinh nghiệm để đào địa đạo Củ Chi sau này tốt hơn.^{[74][75]:03:17}

Bảo tồn

Phải dựng lại cuộc chiến đấu của những người đã hy sinh và còn sống, để giáo dục nhân dân thành phố nhất là thế hệ thanh niên về Phú Thọ Hòa, nơi đã có những người con yêu nước, yêu đồng bào, ghét kẻ thù ngoại bang đến xâm lược và những kẻ tôi tớ cho bọn xâm lược nước ta. Về một Phú Thọ Hòa mà đồng bào nơi đây đã hy sinh vượt qua bao nhiêu gian khổ, đoàn kết đấu tranh, yêu thương và bảo vệ các chiến sỹ cách mạng. Làm lại tất cả các di tích này cốt không chỉ để ca ngợi những cái đã qua, mà chính là để truyền lại tinh thần đoàn kết yêu nước, tinh thần chiến đấu anh dũng cho thế hệ thanh niên ở thành phố chúng ta, đất nước chúng ta, từ đó hướng cho thanh niên và nhân dân từ lòng yêu nước tới yêu chủ nghĩa xã hội, yêu chủ nghĩa cộng sản...

— Bút tích được lưu trữ của cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh trong một lần ông về thăm lại địa đạo vào năm 1984.^[1]

Tuy là địa đạo xuất hiện đầu tiên tại Sài Gòn và mang tầm vóc của một Di tích Lịch sử cấp Quốc gia, thế nhưng công cuộc bảo tồn khu di tích này gần như bị lãng quên trong vài thập kỷ. Lần trùng tu đầu tiên một đoạn đường hầm dài khoảng 100 mét là do quận Tân Bình triển khai vào năm 1985,^[c] thể theo yêu cầu của Bí thư Thành ủy thành phố Hồ Chí Minh tại thời điểm đó là Nguyễn Văn Linh – người sau này nắm giữ cương vị Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam – trong một lần về thăm di tích đã yêu cầu phục dựng lại vào ngày 17 tháng 11 năm 1984.^[41][62] Kể từ đó trở đi, địa đạo dần xuống cấp theo năm tháng, kinh phí của quận chỉ đủ để thuê công nhân dọn dẹp vệ sinh và phun thuốc diệt côn trùng vào năm 2001.^[78] Một thập kỷ sau, nơi đây ngày càng hoang tàn và có nguy cơ trở thành phế tích,^[79] từ ngoài nhìn vào chỉ thấy một khu đất trống lẫn với mồ mả,^[15] phần đất này sau đó được tận dụng để cải tạo lại thành sân chơi thể thao mở cửa miễn phí nhằm thu hút nhiều người dân địa phương đến.^[80][81] Năm 1986, trong bản nghị quyết đại hội đại biểu đảng bộ quận Tân Bình đã truyền thông rõ việc "quyết tâm quy hoạch xây dựng khu truyền thống" và kiến tạo "thêm các bia, đài kỷ niệm",^[c][82] nhưng đến tận 22 năm sau (2008) mới hoàn thành được nửa nhiệm vụ đầu, và cuối cùng thì nhà trưng bày lại nằm khuất bên trong, diện tích nhỏ cùng hiện vật nghèo nàn,^[15][40] thứ quan trọng nhất chỉ bao gồm các bức ảnh của những chứng nhân lịch sử đã từng tham gia chiến đấu ở địa đạo cùng với tấm bằng công nhận Di tích Quốc gia.^[55] Xung quanh khuôn viên thì bị cỏ dại vây kín, tường rào lại xiêu vẹo, thiếu vắng hàng cây xanh và nhà bia tưởng niệm, cả hệ thống đường hầm cũng hoàn toàn không có đèn chiếu sáng.^[55] Theo Ban Quản lý địa đạo, dự kiến ban đầu vào năm 2010, khu di tích sẽ được xây dựng lại với nguồn vốn đầu tư dao động trong khoảng 4–5 tỷ đồng,^[81] thế nhưng việc huy động một số tiền lớn để khởi động đúng thời hạn hay không thì vẫn còn để ngỏ.^[15] Đến cuối năm, nguồn ngân sách thành phố cấp cho dự án tôn tạo được thêm 4.5 triệu Đồng Việt Nam, trong khi chỉ tính riêng công trình mở rộng khu di tích địa đạo Củ Chi đã lên đến con số 170 triệu đồng, gấp hơn 37 lần.^[83] Cũng trong khoảng thời gian này, di tích được tu sửa một phần gồm cải tạo nắp miệng hầm, các lỗ thông hơi, xử lý chống thấm...^[84] Nhưng hơn tám năm sau (2019) thì đường hầm lại tiếp tục bị ngập.^[85] Trong kỳ họp Đại hội đại biểu Đảng bộ lần thứ mười nhiệm kỳ 2010 – 2015, địa đạo Phú Thọ Hòa được xác định là công trình trọng điểm trên địa bàn quận Tân Phú,^[86][87] nhưng do gặp khó khăn về tài chính nên quá trình nâng cấp chỉ dừng lại trên giấy.^[74] Khi cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất diễn ra, hệ thống ngầm của khu căn cứ dưới mặt đất trải dài gần 10 km nhưng phần diện tích này ngày một thu hẹp dần, những gì còn sót lại chỉ là đoạn hầm 100 mét đã phục chế ngày trước.^[74][78][85] Trái ngược với Củ Chi, đến tận thập kỷ thứ hai của thế kỷ 21, không mấy ai biết đến sự tồn tại của khu di tích này, kể cả cư dân trong quận hay sống gần đó, thỉnh thoảng chỉ có vài buổi sinh hoạt đoàn, họp mặt cựu chiến binh hay các chuyến tham quan của học sinh một số trường trên địa bàn.^[13][85][88] Sau hơn ba thập kỷ kể từ thời điểm được tôn tạo lần đầu vào năm 1985, địa điểm lịch sử hầu như không có gì đặc biệt ngoại trừ việc sở hữu một phòng trưng bày, bên cạnh đó, quá trình khai thác du lịch càng gặp trở ngại hơn vì cán bộ làm công tác quản lý chỉ có vài người trong khi cơ sở vật chất không thể đáp ứng được.^[74] Tất cả dừng lại ở việc phục vụ các hội nhóm đến tìm hiểu cùng với việc tuyên truyền giáo dục qua các kênh thông tin bằng nhiều hình thức khác nhau.^[85]

Cổng trước địa đạo Phú Thọ Hòa trong giai đoạn thi công phục dựng lại cảnh quan vào năm 2021.

Xuyên suốt hai thập kỷ đầu của thế kỷ 21, hàng loạt các ấn phẩm truyền thông lớn nhỏ trong nước đã lên tiếng nhiều lần về thực trạng ngày một hoang phế của địa đạo và mong nhận được sự quan tâm đầu tư từ phía các ban ngành quản lý, trong đó có báo VnExpress,^[78] Giác Ngộ,^[25] Sài Gòn Giải Phóng,^[88] Hànộimới,^[55] Người Lao Động,^[79] Quân Đội Nhân Dân,^[62] Biên Phòng,^[74] cùng với các cử tri quận đã kiến nghị việc tu bổ đến Đoàn đại biểu Quốc hội thành phố Hồ Chí Minh.^[89] Năm 2012, dự án nâng cấp một lần nữa được lên kế hoạch, hồ sơ và bản vẽ kỹ thuật cũng đã có thế nhưng ba năm sau tình hình vẫn không thay đổi,^[40] sau đó công trình của đơn vị tư vấn thiết kế mới được Ủy ban nhân dân Thành phố phê duyệt vào ngày 20 tháng 11 năm 2018.^[90] Bước đầu đề xuất tạm ứng trước ngân sách nhà nước để thực hiện việc nâng cấp khu di tích,^[91] thời gian thi công được điều chỉnh kéo dài đến hết năm 2021,^[92] và quá trình xây dựng hoàn tất trong nửa đầu năm sau.^[7] Tuy vẫn không có bia tưởng niệm sau khi sửa chữa nhưng thay vào đó bức phù điêu tái hiện lại hai cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc tại địa phương trong thế kỷ 20 đã hoàn thành.^[16][93] Cũng trong khoảng thời gian này, địa đạo chính là điểm đến đầu tiên trong tour du lịch "Tân Phú – Đi là nhớ" của quận.^[94] Thống kê ban đầu cho thấy ngay sau khi kết thúc trùng tu, năm 2022 có tổng cộng 35.234 người đến với khu di tích. Nửa đầu năm 2023, địa điểm cách mạng tiếp tục chào đón 147 đoàn với con số 20.764 người, trong đó có 98 khách nước ngoài đến tham quan tìm hiểu.^[95]

Ghi chú

1. "Địa chỉ đỏ" là cụm từ dùng để chỉ các khu vực cách mạng kháng chiến đã được nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam công nhận là di tích cấp thành phố hoặc cấp quốc gia.^[6]
2. Trong chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất, kho bom Phú Thọ Hòa đóng quân tại một cánh rừng cao su rộng trên 3km² ở phía Tây Nam phi trường Tân Sơn Nhất. Được mệnh danh là "dạ dày của cuộc chiến tranh" do Pháp sở hữu ở vùng Nam Bộ,^[26] nơi đây chia làm ba khu vực, gồm nhiều dãy nhà kho lớn chứa xăng dầu cùng bom đạn các loại của quân viễn chinh Pháp. Vì đóng một vai trò quan trọng trong cuộc chiến nên hệ thống bảo vệ kho vô cùng nghiêm ngặt, xung quanh chứa đầy bốt gác (cách nhau 100 mét) và cứ mỗi 25 mét thì xuất hiện các trụ điện có gắn đèn pha công suất mạnh, bên ngoài gồm 6 lớp hàng rào kẽm gai và đường mương rộng 5 mét gài mìn dày đặc. Các xe tuần tra trên tuyến đường giao thông qua lại thường xuyên, một đại đội lính Âu Phi với chó chăn cừu Đức luôn túc trực canh gác trong kho chứa nguyên liệu. Phía ngoài hàng rào còn có lính canh đi tuần và hay lùng sục càn quét nhà dân trong khu vực.^[27][28]
3. ^ Trong thập kỷ 80, địa đạo Phú Thọ Hòa vẫn trực thuộc địa phận của quận Tân Bình cho đến khi tách ra và trở thành địa bàn nằm trong quận Tân Phú vào cuối năm 2003.^[1][76][77]

Chú thích

1. ^ Hoàng Tuyết (30 tháng 4 năm 2017). “Địa đạo đặc biệt giữa lòng Thành phố Hồ Chí Minh”. Báo tin tức Thông tấn Xã Việt Nam. Lưu trữ bản gốc ngày 19 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 19 tháng 4 năm 2024.
2. Phòng Di Sản Văn Hoá (7 tháng 11 năm 2022). “Danh sách các công trình, địa điểm đã được quyết định xếp hạng di tích trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh (tính đến hết tháng 10 năm 2022)”. Sở Văn hóa và Thể thao Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 25 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 25 tháng 5 năm 2024.
3. ^ An Huy (11 tháng 5 năm 2018). “Trong lòng đất TP.HCM có một địa đạo hình toa xe lửa dài 10km”. Báo Thanh Niên. Lưu trữ bản gốc ngày 1 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 1 tháng 5 năm 2024.
4. Đăng Giới (30 tháng 4 năm 2005). “Những kỷ lục Việt Nam tại thành phố mang tên Bác”. Báo Tiền Phong. Lưu trữ bản gốc ngày 9 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 9 tháng 5 năm 2024.
5. Quỳnh Ngọc (7 tháng 8 năm 2020). “Hành trình tìm kiếm những kỷ lục bất biến của Việt Nam (P.4) Địa đạo Củ Chi (TP.Hồ Chí Minh) - Địa đạo dài nhất Việt Nam”. Hội Kỷ lục gia Việt Nam. Lưu trữ bản gốc ngày 9 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 9 tháng 5 năm 2024.
6. Thúy Nga (14 tháng 10 năm 2022). “Mã hóa dữ liệu Địa chỉ đỏ phục vụ công tác tuyên truyền giáo dục cho đoàn viên, thanh niên”. Báo Hà Nội Mới. Lưu trữ bản gốc ngày 13 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2024.
7. ^ Hồng Ánh (14 tháng 3 năm 2023). “Phát huy giá trị Di tích lịch sử Địa đạo Phú Thọ Hòa góp phần thực hiện tốt công tác tuyên truyền giáo dục lịch sử địa phương”. Trang tin Điện tử Đảng bộ thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 16 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 16 tháng 6 năm 2024.
8. ^ Quỳnh Anh (5 tháng 7 năm 2015). “Lực lượng vũ trang quận Tân Phú - Điểm sáng trong phong trào thi đua yêu nước thành phố”. Đài Tiếng nói Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 28 tháng 4 năm 2024.
9. ^ Phạm Thị Minh Huệ (16 tháng 8 năm 2023). “Địa đạo Phú Thọ Hoà trong kháng chiến chống Pháp”. Hội Cựu chiến binh Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 4 tháng 7 năm 2024. Truy cập ngày 4 tháng 7 năm 2024.
10. Vũ Kim Yến (19 tháng 8 năm 2023). “Cách mạng Tháng Tám năm 1945: Dấu ấn thời đại”. Báo Quân Đội Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 24 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2024.
11. Hồng Nam; Cung Ðức (6 tháng 12 năm 2006). “Sài Gòn đi trước về sau”. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 24 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2024.
12. ^ Võ Thanh Phụng (24 tháng 8 năm 2007). “Ðịa đạo Phú Thọ Hòa”. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 24 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2024.
13. ^ Nhật Linh; Thy Huệ (12 tháng 4 năm 2017). “Bí ẩn địa đạo huyền thoại dài 10km giữa TP.HCM”. VTC News. Lưu trữ bản gốc ngày 24 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2024.
14. Hoàng My (15 tháng 3 năm 2018). “Nhớ nhà văn Sơn Nam”. Báo Sài Gòn Đầu Tư Tài Chính. Lưu trữ bản gốc ngày 10 tháng 8 năm 2023. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2024.
15. ^ Quế Trâm (18 tháng 6 năm 2010). “Di tích quốc gia có nguy cơ thành... phế tích”. Tạp chí Tuyên giáo. Lưu trữ bản gốc ngày 1 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 1 tháng 5 năm 2024.
16. ^ Văn Minh (4 tháng 8 năm 2022). “Địa đạo Phú Thọ Hòa là sáng tạo độc đáo của thế hệ tiền nhân”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 2 năm 2023. Truy cập ngày 1 tháng 5 năm 2024.
17. ^ Doling, Tim (7 tháng 4 năm 2014). “Củ Chi Lite – Đường hầm bí mật Phú Thọ Hòa”. Saigoneer (bằng tiếng Anh). Lưu trữ bản gốc ngày 27 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2024.
18. ^ Đặng Văn Lược (2 tháng 7 năm 2018). “"Địa chỉ đỏ" giáo dục truyền thống”. Báo Quân Đội Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 27 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2024.
19. Thanh Phúc (11 tháng 5 năm 2010). “Địa đạo Phú Thọ Hòa, quận Tân Phú: Cần được tôn tạo và quảng bá”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 11 năm 2023. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2024.
20. ^ Trần Bạch Đằng 1995, tr. 232
21. ^ Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch (2007). “Địa đạo Phú Thọ Hòa - Tri thức Việt cho người Việt”. Hệ tri thức Việt số hóa – Bộ Khoa học và Công nghệ. Bản gốc lưu trữ ngày 26 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 26 tháng 4 năm 2024.
22. Thế Sơn (14 tháng 6 năm 2022). “Địa đạo Phú Thọ Hòa - địa đạo đầu tiên của Thành phố Hồ Chí Minh "thay áo mới", điểm đến du lịch còn nhiều điều thú vị cần khám phá”. Ủy ban nhân dân quận Tân Phú Thành phố Hồ Chí Minh. Bản gốc lưu trữ ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
23. ^ Minh An (17 tháng 10 năm 2012). “Lưỡi cuốc đêm đêm khoan vào lòng đất”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 11 năm 2023. Truy cập ngày 3 tháng 5 năm 2024.
24. ^ Thu Hiền (28 tháng 4 năm 2016). “Địa đạo Phú Thọ Hòa”. Tạp chí điện tử Thế giới Di sản. ISSN 1859-2600. Lưu trữ bản gốc ngày 27 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2024.
25. ^ PV (20 tháng 7 năm 2009). “Thực trạng các di tích ở TPHCM - Vui một, buồn mười!”. Báo Giác Ngộ. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2024.
26. Trần Bạch Đằng 1995, tr. 113
27. Quốc Lê (23 tháng 4 năm 2015). “Dấu vết còn lại của kho bom lớn nhất Đông Dương”. Báo Tri thức và Cuộc sống. Lưu trữ bản gốc ngày 9 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 9 tháng 5 năm 2024.
28. ^ Trần Hải Phụng & Lưu Phương Thanh 1994, tr. 274
29. ^ Trần Hải Phụng & Lưu Phương Thanh 1994, tr. 258
30. ^ Trần Đức Anh (31 tháng 8 năm 2023). “Ăn Tết Độc lập trong bão bùng kháng chiến”. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 29 tháng 4 năm 2024.
31. Võ Nguyên Giáp (4 tháng 10 năm 1952). “Đại tướng Tổng Tư lệnh khen thưởng bộ đội đặc khu Sài Gòn – Chợ Lớn đêm 31-8-52”. Báo Cứu Quốc. 10 (2179). tr. 1. Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 29 tháng 4 năm 2024 – qua Thư viện Quốc gia Việt Nam.
32. ^ Hữu Mạo (30 tháng 8 năm 2019). “Tự hào LLVT Thành phố mang tên Bác Hồ”. Báo Quân Khu 7 Online. Lưu trữ bản gốc ngày 9 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 9 tháng 5 năm 2024.
33. Đồng Kim Hải (18 tháng 11 năm 2010). “Sân bay Tân Sơn Nhất - những sự kiện lịch sử”. Báo Quân Đội Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 29 tháng 4 năm 2024.
34. ^ Nguyễn Thành Hữu; T.Thành (31 tháng 5 năm 2016). “Ly kỳ chuyện đặc công Việt Nam làm nổ tung kho bom Phú Thọ Hòa”. Báo Pháp luật Việt Nam. Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 29 tháng 4 năm 2024.
35. Admin (23 tháng 6 năm 2023). “"Nơi hầm tối... là nơi sáng nhất"”. Ban Phụ Nữ Quân Đội. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 28 tháng 4 năm 2024.
36. Hồ Sơn Đài (17 tháng 4 năm 2024). “Cộng hưởng ở Đông Nam Bộ sau Điện Biên Phủ”. Hội Cựu chiến binh Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 15 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2024.
37. Nhiều tác giả 2004, tr. 111
38. Trần Hải Phụng & Lưu Phương Thanh 1994, tr. 275–276
39. Nhiều tác giả 2004, tr. 112
40. ^ Nguyễn Thịnh (18 tháng 12 năm 2015). “Dự án tu bổ địa đạo Phú Thọ Hòa : Vì sao bỏ lửng?”. Báo Đại Đoàn Kết. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
41. ^ Huỳnh Minh Đức; Nguyễn Tường Lộc (26 tháng 4 năm 2018). “Phú Thọ Hòa - địa đạo trong lòng thành phố”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 11 năm 2023. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
42. ^ Bảo tàng Cách mạng Thành phố Hồ Chí Minh 1998, tr. 85
43. Trần Bạch Đằng 1995, tr. 233
44. Bộ Văn hoá - Thông tin (28 tháng 6 năm 1996). “Quyết định 1460-QĐ/VH năm 1996 về việc công nhận di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh do Bộ trưởng Bộ Văn hoá-Thông tin ban hành”. Cơ Sở Dữ Liệu Quốc Gia Về Văn Bản Pháp Luật. Lưu trữ bản gốc ngày 18 tháng 8 năm 2024. Truy cập ngày 18 tháng 8 năm 2024.
45. S. Hải (4 tháng 8 năm 2022). “Kết nối để các thế hệ hôm nay hiểu thêm về lịch sử, sống có trách nhiệm với xã hội, đất nước”. Trang tin Điện tử Đảng bộ thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 7 tháng 6 năm 2024.
46. Trọng Thịnh (9 tháng 11 năm 2022). “Hai công trình kiến trúc tại TPHCM được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt”. Báo Tiền Phong. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2024.
47. S. Hải (20 tháng 10 năm 2023). “Khai thác các giá trị lịch sử, văn hóa truyền thống phục vụ tiến trình phát triển bền vững”. Trang tin Điện tử Đảng bộ thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 25 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 25 tháng 6 năm 2024.
48. “Các công trình, địa điểm đã được quyết định xếp hạng di tích trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh (Tính đến hết tháng 01 năm 2024)”. Sở Văn hóa và Thể thao Thành phố Hồ Chí Minh. 12 tháng 1 năm 2024. Lưu trữ bản gốc ngày 13 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2024.
49. Hoàng Trang (20 tháng 10 năm 2023). “'Hàng lưu niệm ở địa đạo Phú Thọ Hòa còn đơn điệu quá'”. Báo Tuổi Trẻ. Lưu trữ bản gốc ngày 25 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 25 tháng 5 năm 2024.
50. Ngô Văn Chung (10 tháng 3 năm 2022). “Địa đạo Phú Thọ Hòa trong lòng Thành phố Hồ Chí Minh”. Ủy ban nhân dân phường Tân Thành. Lưu trữ bản gốc ngày 6 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 6 tháng 5 năm 2024.
51. Công Luận (22 tháng 9 năm 2010). “Người đào địa đạo Phú Thọ Hòa”. Tạp chí Giáo dục Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 19 tháng 8 năm 2024. Truy cập ngày 19 tháng 8 năm 2024.
52. Cẩm Nương (4 tháng 8 năm 2022). “Lãnh đạo TP.HCM khảo sát địa đạo Phú Thọ Hòa”. Tuổi Trẻ. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 3 tháng 5 năm 2024.
53. Trường Hoàng (4 tháng 8 năm 2022). “Bí thư Nguyễn Văn Nên khảo sát Địa đạo Phú Thọ Hòa”. Báo Người Lao Động. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 3 tháng 5 năm 2024.
54. Linh Bảo (4 tháng 8 năm 2022). “Xây dựng địa đạo Phú Thọ Hòa trở thành không gian văn hóa Hồ Chí Minh”. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 27 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2024.
55. ^ Văn Định (1 tháng 9 năm 2010). “Có một địa đạo bị lãng quên”. Báo Hà Nội Mới. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2024.
56. ^ Quản trị (20 tháng 12 năm 2017). “Lịch sử Đảng bộ và nhân dân phường Phú Thọ Hòa”. Ủy ban nhân dân phường Phú Thọ Hòa. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 28 tháng 4 năm 2024.
57. ^ Quốc Thái (4 tháng 8 năm 2022). “Có một địa đạo ngay giữa lòng thành phố”. Báo Phụ Nữ Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 5 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2024.
58. Trần Hải Phụng & Lưu Phương Thanh 1994, tr. 147
59. Nhiều tác giả 2006, tr. 37
60. ^ Hồ Hữu Nhựt & Đoàn Thanh Hương 1999, tr. 143
61. ^ Quản trị (21 tháng 12 năm 2017). “Khu di tích lịch sử cấp Quốc gia Địa đạo Phú Thọ Hòa”. Ủy ban nhân dân phường Phú Thọ Hòa. Lưu trữ bản gốc ngày 6 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 6 tháng 5 năm 2024.
62. ^ Nguyễn Quang (28 tháng 1 năm 2015). “Chung tay bảo tồn, phát huy giá trị địa đạo Phú Thọ Hòa”. Báo Quân Đội Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
63. Minh Ngô; Nhị Tâm (28 tháng 1 năm 2023). “Địa đạo Phú Thọ Hòa- Di tích lịch sử văn hóa trong lòng đất”. Tạp chí điện tử Môi trường và Đô thị Việt Nam. Lưu trữ bản gốc ngày 12 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2024.
64. Nguyễn Quang (11 tháng 9 năm 2019). “Khám phá địa đạo bí ẩn tồn tại gần một thế kỷ giữa Sài Gòn”. Báo Dân Trí. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 3 tháng 5 năm 2024.
65. Quốc Lê (26 tháng 4 năm 2015). “Khám phá địa đạo ít người biết giữa nội đô Sài Gòn”. Báo Tri thức và Cuộc sống. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2024.
66. Quốc Lê (9 tháng 5 năm 2017). “Tận mục cuộc sống dưới lòng đất Sài Gòn thời chống Pháp”. Báo Tri thức và Cuộc sống. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2024.
67. Minh Yến (29 tháng 1 năm 2023). “Địa đạo Phú Thọ Hòa: Điểm du lịch độc đáo và hấp dẫn”. Tạp chí Doanh nghiệp và Tiếp thị. Lưu trữ bản gốc ngày 2 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 2 tháng 5 năm 2024.
68. Trần Bạch Đằng 1995, tr. 229
69. Trần Nam Tiến 2006, tr. 106–07
70. Nguyễn Viết Tá 1993, tr. 302
71. Phan Hoàng (27 tháng 3 năm 2015). “Hoa Phong cổ luỹ và tinh thần văn hóa Sơn Nam”. Báo Công An Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 17 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 17 tháng 5 năm 2024.
72. Võ Mạnh Hảo (18 tháng 8 năm 2022). “Khơi dậy sức mạnh của nhân dân ở thành phố mang tên Bác”. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 2 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 2 tháng 5 năm 2024.
73. Ý Linh; Kim Ngân (24 tháng 12 năm 2023). “Ra mắt "Đường cờ Tổ quốc" tại 2 phường anh hùng”. Báo Người Lao Động. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 3 tháng 5 năm 2024.
74. ^ Băng Tâm (12 tháng 4 năm 2017). “Địa đạo Phú Thọ Hòa - những điều chưa biết”. Báo Biên Phòng. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2024.
75. Truyền hình Nhân Dân (5 tháng 1 năm 2017). Phóng sự Việt Nam: Địa đạo Phú Thọ Hòa - Những điều chưa biết. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 19 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 19 tháng 4 năm 2024 – qua YouTube.
76. Quý Hiền; Đoàn Phú (26 tháng 11 năm 2003). “"Khai sinh" quận Tân Phú và Bình Tân”. Báo Người Lao Động. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
77. “Nghị định số 130/2003/NĐ-CP của Chính phủ: Nghị định thành lập các quận Bình Tân, Tân Phú và các phường trực thuộc; điều chỉnh địa giới hành chính phường thuộc quận Tân Bình; thành lập xã, thị trấn thuộc các huyện Bình Chánh, Cần Giờ và Hóc Môn, thành phố Hồ Chí Minh”. Cổng Thông tin điện tử Chính phủ. 5 tháng 11 năm 2003. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
78. ^ Tuổi Trẻ (25 tháng 4 năm 2001). “Di tích ở TP HCM đang xuống cấp nghiêm trọng”. VnExpress. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
79. ^ Tiểu Quyên (21 tháng 7 năm 2010). “Di tích thành phế tích”. Báo Người Lao Động. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
80. Thành Nguyễn (16 tháng 8 năm 2019). “Địa đạo thiết kế kiểu toa xe lửa giữa Sài Gòn”. VnExpress. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
81. ^ Phước Đăng (4 tháng 9 năm 2010). “Địa đạo Phú Thọ Hòa xuống cấp nặng”. Báo Người Lao Động. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
82. “Nghị quyết đại hội đại biểu đảng bộ quận quận Tân Bình lần thứ IV”. Trang tin Điện tử Đảng bộ thành phố Hồ Chí Minh. 24 tháng 12 năm 2007. Lưu trữ bản gốc ngày 15 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2024.
83. “Công Báo - Thành phố Hồ Chí Minh - Nội dung văn bản số 19/2010/NQ-HĐND ngày 08/12/2010 của Hội đồng nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh về đầu tư xây dựng cơ bản nguồn vốn ngân sách thành phố năm 2011”. Công Báo Thành phố Hồ Chí Minh. 8 tháng 12 năm 2010. tr. 52, 53. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
84. Minh An (23 tháng 1 năm 2011). “Trùng tu di tích ở TPHCM - Những tín hiệu vui”. Tạp chí Sông Hương. ISSN 1859-4883. Bản gốc lưu trữ ngày 21 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2024.
85. ^ Thiên Thanh (26 tháng 5 năm 2019). “Địa đạo xưa, trăn trở hôm nay”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 5 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 5 tháng 4 năm 2024.
86. “Báo cáo chính trị Đại hội đại biểu Đảng bộ quận lần thứ X nhiệm kỳ 2010 – 2015”. Trang tin Điện tử Đảng bộ thành phố Hồ Chí Minh. 24 tháng 8 năm 2011. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
87. Phạm Thục (4 tháng 7 năm 2010). “Đồng chí Nguyễn Hoàng Năng được bầu làm Bí thư Quận ủy Tân Phú”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
88. ^ Thanh Phúc (11 tháng 5 năm 2010). “Địa đạo Phú Thọ Hòa, quận Tân Phú: Cần được tôn tạo và quảng bá”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 11 năm 2023. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2024.
89. Vũ Thạch (9 tháng 10 năm 2019). “Đoàn đại biểu Quốc hội Thành phố Hồ Chí Minh tiếp xúc cử tri quận Tân Phú”. Quốc hội Việt Nam. Lưu trữ bản gốc ngày 26 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 26 tháng 4 năm 2024.
90. Trần Phát (12 tháng 12 năm 2018). “Tu bổ, phục dựng cảnh quan di tích địa đạo Phú Thọ Hòa”. Công Báo Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
91. Đa Thiện (1 tháng 4 năm 2019). “Thu hồi một số khu đất tại quận Tân Phú để xây dựng trường học”. Sài Gòn Giải Phóng. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 11 năm 2023. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2024.
92. Lê Tùng (26 tháng 3 năm 2021). “Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh ban hành Quyết định số 571/QĐ-UBND về phê duyệt điều chỉnh dự án đầu tư Tu bổ, phục dựng cảnh quan di tích địa đạo Phú Thọ Hòa”. Công Báo Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
93. Phòng VHTT (20 tháng 6 năm 2022). “Bức phù điêu chiến đấu của quân dân ta tại địa đạo Phú Thọ Hòa”. Ủy ban nhân dân quận Tân Phú Thành phố Hồ Chí Minh. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2024.
94. Hoàng Tuyết (4 tháng 6 năm 2022). “TP Hồ Chí Minh: Độc đáo tour 'Tân Phú - đi là nhớ'”. Báo tin tức Thông tấn Xã Việt Nam. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2024.
95. Nguyên Anh (26 tháng 10 năm 2023). “Quận Tân Phú khai thác giá trị lịch sử, văn hóa phục vụ phát triển bền vững”. Báo Nhân Dân. Lưu trữ bản gốc ngày 16 tháng 6 năm 2024. Truy cập ngày 16 tháng 6 năm 2024.

Thư mục

• Bảo tàng Cách mạng Thành phố Hồ Chí Minh (1998). Di tích lịch sử, văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Trẻ. OCLC 43211173. Lưu trữ bản gốc ngày 8 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 8 tháng 5 năm 2024.
• Trần Bạch Đằng (1995). Mùa thu rồi, ngày hăm ba (Tập 3). 3. Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị quốc gia. LCCN 95946814. OCLC 34243570. Lưu trữ bản gốc ngày 8 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 8 tháng 5 năm 2024.
• Nhiều tác giả (2006). Hỏi đáp Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh (Tập 2). 2. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Trẻ. LCCN 2007319110. OCLC 85325834. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 28 tháng 4 năm 2024.
• Hồ Hữu Nhựt; Đoàn Thanh Hương (1999). Lược sử 300 năm Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh (1698-1998). Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Trẻ. OCLC 43550873. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 5 năm 2024. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2024.
• Trần Hải Phụng; Lưu Phương Thanh (1994). Lịch Sử Sài Gòn Chợ Lớn Gia Định Kháng Chiến (1945-1975). Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh. LCCN 95946738. OCLC 926102259. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 28 tháng 4 năm 2024.
• Nhiều tác giả (2004). Đồng đội Điện Biên Phủ ngày ấy, bây giờ. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà Xuất Bản Công An Nhân Dân. OCLC 254903189. Truy cập ngày 4 tháng 5 năm 2024.
• Trần Nam Tiến (2006). Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh: Những sự kiện Đầu tiên và Nhất. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Trẻ. LCCN 2007322753. OCLC 85325826. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 7 năm 2024. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2024.
• Nguyễn Viết Tá (1993). Miền Đông Nam Bộ kháng chiến, 1945- 1975 (Tập 2). 2. Hà Nội: Nhà xuất bản Quân đội nhân dân. LCCN 94945164. OCLC 32857306. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 7 năm 2024. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2024.

"Địa đạo Phú Thọ Hòa" là một bài viết tốt của Wikipedia tiếng Việt. Mời bạn xem phiên bản đã được bình chọn vào ngày 20 tháng 7 năm 2024 và so sánh sự khác biệt với phiên bản hiện tại.