Tiếng Kim Môn

Tiếng Kim Môn
Sử dụng tại	Trung Quốc, Việt Nam, Lào
Khu vực	Huyện tự trị người Dao Kim Tú
Tổng số người nói	400.000
Phân loại	H'Mông-Miền Miền Tiếng Kim Môn
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Trung Quốc (Huyện tự trị người Dao Kim Tú)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	mji
Glottolog	kimm1245[1]

Tiếng Kim Môn (金门 方言) còn gọi là tiếng Kềm Mùn tùy theo cách gọi từng khu vực là một phương ngữ Tiếng Dao, thuộc ngữ hệ H'mong Miền được sử dụng bởi 200.000 người Dao ở các tỉnh Quảng Tây, Hồ Nam và Hải Nam, cũng như 170.000 ở một số khu vực của miền bắc Việt Nam. (số liệu theo Ethnologue, bản thứ 18)

Tiếng Ưu Miền (Dìu Miền) và Kim Môn rất giống nhau, có 78% số từ vựng giống nhau.

Phân bố

Ở Trung Quốc, tiếng Kim Môn được nói ở các tỉnh Quảng Tây, Hồ Nam và Hải Nam.

Ethnologue liệt kê một số huyện tại Việt Nam có hiện diện tiếng Kim Môn, trong đó huyện Văn Bàn của tỉnh Lào Cai có lẽ là khu vực chính. Ở Việt Nam, người Dao thuộc các nhóm Quần Trắng, Thanh Y, Áo Dài, Đầu Bằng và Dao Tuyển (Làn Tẻn) nói tiếng Kim Môn.^[2]

Bộ chữ Kim Môn La Tinh Hóa (chưa chính thức)

• Bộ chữ này được một người, đam mê văn hóa dân tộc Dao tại Việt Nam nghiên cứu.

Phụ âm

Latin Mùn Việt	IPA
	Lào	Lào Cai	Quảng Ninh (Dao Thanh Y 花头瑶)	Vân Nam (Lam Điện 蓝靛瑶)	Hải Nam (Miêu 海南苗族)
m	m	m	m	m	m
b	b	b	b	b	b
by	bj	bj	bj	bj	bj
bl	bl	bl	bl	bl	bl
p	p	p	p	p	ʔb
py	pj	pj	pj	pj	pj
pl	pl	pl	pl	pl	pl
ph	p	p	pʰ	pʰ	pʰ
phy	pj	pj	pʰj	pj	pʰj
phl			pʰl
phl			pl		pʰl
v	v	v	w(v)	w	v
f	f	f	f	f	f
n	n	n	n	n	n
d	d	d	d	d	d
t	t	t	t	t	ʔd
th	t	t	tʰ	tʰ	tʰ
l	l	l	l	l	l
x	s	θ	ɕ(s)	ɕ	ɕ(s)
s	θ	θ	ɬ(th)	θ	t
nh	ȵ	ȵ	ɲ	ȵ	ȵ
z	ȡ	ȡ	dʑ	dʑ	dʑ
c	ȶ	ȶ	tɕ	tɕ	ts
ch	ȶ	ȶ	tɕʰ	tɕ	tɕʰ
ng	ŋ	ŋ	ŋ	ŋ	ŋ
ngy	ŋj	ŋj	ŋj	ŋj	ŋj
ngw	ŋw	ŋw	ŋw	ŋw	ŋw
g	ɡ	ɡ	g	g	g
gy	ɡj	ɡj	gj	gj	gj
gl	gl	gl	gl	gl	gl
gw	gw	gw	gw	gw	gw
k	k	k	k	k	k
ky	kj	kj	kj	tj	kj
kl	kl	kl	kl	kl	kl
kw	kw	kw	kw	kw	kw
kh	k	k	kʰ(x)	k	kʰ
khy	kj	kj	kʰj	tj	kʰj
khl	kl	kl	kʰl	kl	kʰl
khw	kw	kw	kʰw	kw	kʰw
h	h	h	h	h	h
y	j	j	j	j	ʑ
w	w	w	w(v)	w	v

Vần

Latin Mùn Việt	IPA
	Lào	Lào Cai	Quảng Ninh (Dao Thanh Y 花头瑶)	Vân Nam (Lam Điện 蓝靛瑶)	Hải Nam (Miêu 海南苗族)
ai	aːj	aːj	a:i	a:i	a:i
au	aːw	aːw	a:u	a:u	a:u
am	aːm	aːm	aːm	aːm	a:m
an	aːn	aːn	aːn	aːn	a:n
ang	aːŋ	aːŋ	aːŋ	aːŋ	aːŋ
ap	aːp	aːp	aːp	a:p	a:p
at	aːt	at	aːt	aːt	a:t
ak			a:k	a:k	a:k
ă
ăi	e	ɐj	ai	ai	ai
ău	aw	ɑw	au	au	au
ăm	am		am	am	am
ăn			an	an	an
ăng	aŋ	aŋ	aŋ	aŋ	aŋ
ăt	at	at	at	at	at
ăp			ap	ap	ap
ăk			ak	ak	ak
e	ɛ	ɛ	ɛ:	ɛ:	e:
ei	e,əj,əj,əj	e,ɐj,ɐj,ɐj	ei	ei	ei
eu			ɛ:u	ɛ:u	e:u
em			ɛ:m	ɛ:m	e:m
en			ɛ:n	ɛ:n	e:n
eng	ɛŋ	ɛŋ	ɛ:ŋ	ɛ:ŋ	e:ŋ
ep			ɛ:p	ɛ:p	e:p
et			ɛ:t	ɛ:t	e:t
ek			ɛ:k	ɛ:k	e:k
ĕ
ĕu			ɛu	ɛu	ɛu
ĕn			ɛn	ɛn	an
ĕng			ɛŋ	ɛŋ	ɛŋ
ĕt	ɛt	ɐt	ɛt	ɛt	at/ɛt
ĕk			ɛk	ɛk	ɛk
ê			e:	i:	e:
êu			e:u	i:u	e:u
êm	im	im	e:m	i:m	e:m
ên			e:n	i:n	e:n
êp			e:p	i:p	e:p
êt			e:t	i:t	e:t
i	i	i	i:	i:	i:(i)
iu			i:u	i:u	i:u(iu)
im			i:m	i:m	i:m
in			i:n	i:n	i:n
ing			i:ŋ	i:ŋ	i:ŋ
ip			i:p	i:p	i:p
ik			ik	ik	ik
ĭu			iu	iu	iu
ĭm	im	im	im	im	im
ĭn	in	in	in	in	in
ĭng			iŋ	iŋ	iŋ
ĭp			ip	ip	ip
ĭt			it	it	it
o	ɔ	ɔ	ɔ:	ɔ:	o:
oi			ɔ:i	ɔ:i	o:i
ou	u,o	u,o,ɐw	ou	ou	ou
ōu (ou)			ou		ɔ:u
om	ɔm	ɔm	ɔ:m	ɔ:m	o:m
on			ɔ:n	ɔ:n	o:n
ong	oŋ	ɔŋ	ɔ:ŋ	ɔ:ŋ	ɔ:ŋ
op			ɔ:p	ɔ:p	o:p
ot			ɔ:t	ɔ:t	ɔ:t
ok			ɔ:k	ɔ:k	ɔ:k
ŏm	əm	ɐm	ɔm	ɔm	ɔm(am)
ŏn			ɔn	ɔn	ɔn(an)
ŏng	ɔŋ	ɔŋ	ɔŋ	ɔŋ	ɔŋ
ŏp			ɔp	ɔp	ɔp
ŏt	at	at	ɔt	ɔt	ɔt
ŏk			ɔk	ɔk	ɔk
ô	u	u	o:	u:	o:
ôi			o:i		o:i
ôn			o:n		o:n
ông			o:ŋ
ôt			o:t		o:t
ôk			o:k		o:k
u	u	u	u:		u:
ui			u:i	u:i	u:i
um			u:m
un
ung	uŋ	u:ŋ	u:ŋ	u:ŋ	u:ŋ
up			u:p		u:p
ut	ut	u:t	u:t	u:t	u:t
uk		uk	uk	uk	uk
ŭi	uj	uj	ui	ui	ui
ŭm			um	um	um
ŭn	un	un	un	un	un
ŭng	uŋ	uŋ	uŋ	uŋ	uŋ
ŭp	up	up	up	up	up
ŭt			ut	ut	ut

Thanh Điệu

Latin Mùn Việt	IPA
	Lào	Lào Cai	Quảng Ninh (Dao Thanh Y 花头瑶)	Vân Nam (Lam Điện 蓝靛瑶)	Hải Nam (Miêu 海南苗族)
d	33	44	35	55	53
s	13	35	24	44	44
h	31	11	22	11	33
x	341	31	31	31	31
c	21	33	4ˀ	43/33	42
l	35	52	21	51	11
b	11	33	4ˀ (5ˀ)	42	53
z	35	52	31	52	42
f			55		=b

Cách ghép chữ

• Ghép phụ âm + vần + thanh điệu. Ví dụ từ kêmh nghĩa là rừng, trong đó k (phụ âm), êm (vần), h (thanh điệu).

---

IPA của từ kêmh trong các khu vực sẽ là:

Lào: kim31

Lào Cai: kim11

Quảng Ninh: ke:m22

Vân Nam: ki:m11

Hải Nam: ke:m33

Tham khảo

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kim Mun”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Phan Hữu Dật & Hoàng Hoa Toàn. 1998. "Về vấn đề xác minh tên gọi và phân loại các ngành Dao Tuyên Quang." In Phan Hữu Dật (ed). Một số vấn đề về dân tộc học Việt Nam, p.483-567. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại Học Quốc gia Hà Nội. [Comparative word list of 9 Dao dialects in Tuyên Quang from p. 524-545]

• Clark, Eddie. (2008). A phonological analysis and comparison of two Kim Mun varieties in Laos and Vietnam (Master's thesis) Lưu trữ 2020-05-01 tại Wayback Machine. Payap University.
• Phạm Văn Duy. 2014. Văn hóa dân gian Kinh Môn. Hanoi: Nhà xuất bản văn hóa thông tin. ISBN 978-604-50-1486-8
• Phan Hữu Dật & Hoàng Hoa Toàn. 1998. "Về vấn đề xác minh tên gọi và phân loại các ngành Dao Tuyên Quang." In Phan Hữu Dật (ed). Một số vấn đề về dân tộc học Việt Nam, p. 483-567. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại Học Quốc gia Hà Nội.
• Shintani Tadahiko. 1990. The Mun language of Hainan Island: its classified lexicon [海南島門語: 分類詞滙集]. Tokyo: ILCAA.
• Shintani Tadahiko. 2008. The Mun language of Funing County: its classified lexicon. Tokyo: ILCAA.

Liên kết ngoài

• Asia Harvest. (N.d.) "People Group Profiles: Kim Mun" Lưu trữ 2021-04-14 tại Wayback Machine. Truy cập 12 tháng 6 năm 2019.
• Tra cứu Từ điển tiếng Kim Môn trực tuyến (từ điển bao gồm cả phương ngữ Miền và Mùn giúp mọi người tra cứu một cách trực quan và có thể tra cứu cách phát âm của từng vùng miền). Truy cập ngay